1-amaliy mashg’ulot: jismоniy yuklаmаlаrgа mоslаshishi (аdаptаtsiya) vа оrgаnizmning zаhirа imkоniyatlаri amaliy mashg’ulot maqsadi

Umumiy adaptatsiya sindromi

1936 yili Kanada fiziologi Gans Sele tomonidan yashash muxitning uzgarishlariga nospetsifik moslashish mexanizmi yuzaga kelgan va umumiy adaptatsiya sindromi deb nom olgan. Bunda ancha katta kuchdagi yokimsiz omillarga,ya’ni stressni xosil kiladigan omillar, salbiy ruxiy kuchlanishlar(kurkish,gazab,achchiklanish)eniy ijobiy(tusatdan kuvonchli xabar eshitilishi) ruxiy kuchlanishlarga javoban yuzaga keladigan fiziologik ximoya reaksiyalyarining tuplami eki organizmning funksional kuchlanish xakidagi tushunchani yuzaga chikargan edi.

Nospetsifik ximoya reaksiyasining uyushtirilishida buyrak usti bezlarining pustlok kismi gormonlari-kortikosteroidlar va miyaning pastki kismi AKTGlari(adrenokortikotrop gormoni) asosiy axamiyatga ega bulib,moslashish reaksiyasini gipotalamus orkali boshkariladi.
Bir xil stressga turli odam xar xil javob beradi.Uzini boshkara oladigan asab sistemasi bardoshli odam ruxiy eki jismoniy stressni sovukkonlik bilan kabul kiladi,unchalik xotirjam bulmagan kishi kattik bezovlanadi. Umumiy adaptatsiya sindromi zta boskichga ega buladi:
1.Xavf-xatar boskichi. Bu boskiya ikkita pogonaga bulinadi:shok va shokka karshi. SHok pogonasi bevosita ta’sirdan keyin vujudga kelib ancha kiska muddatli buladi. Bu pogonada MNS faoliyati susayadi,muskul tonusi va AB pasayadi, oksillar parchalanishi kuchayadi, konda glyukoza mikdori kamayadi, konga gipofizning AKTG-ni kup mikdorda tushadi.SHok pogonasi shokka karshi pogonasi bilan almashiniladi. Bu pogonada yukorida kursatilgan uzgarishlar xammasi aksincha sodir buladi. Bu jaraenlarning sodir bulishiga AKTG ta’sirida konda glyukokuortikoidlar kuchaishi asosiy sabab buladi.


Jismoniy ishlarga moslashish mexanizmi

Jismoniy ish –odamga ta’sir etuvchi tabiy omildir.Xarakat faolligi xayot faoliyatining ajralmas kismi ekanligi,xama kishilar xam uzok vakt davomida shiddatli muskul ishini bajara olish mumkin.Bunday ish kobiliyatiga uzok vakt davomida muntazam mashk kilish,adaptatsiya kilish natijasida erilishadi.Bujarayon, asosan shiddatli muskul faoliyati bilan boglik bulgan kishilarda,ya’ni sportchilarda kuzatiladi. Sport faoliyatidagi adaptatsiya uzining kup boskichligi bilan kishining boshka soxa faoliyatiga moslashishdan fark kiladi.,chunki sport faoliyatida,tobora murrakablashib boradigan sharoitdaga adaptatsiya kilinadi.Bunday adaptatsiya odam organizmni oldiga aloxida talablar kuyadi.

1. Jismonan chinikkan sportchi bajara oladigan shiddatli va uzok muddatli ishni chismonan chinikmagan kishi bajara olmaydi.
2. Jismonan chinnikkan sportchining tinch xolatida,ulchamli ish va ogir ish bajarilsa, fiziologik sistemalar tejamlilik bilan ishlaydi. Maksimal xajmdagi jismoniy ishlarni bajarishda funksional sistemalarning faoliyati juda yukori darajada kutariladi.,lekin jismonan chinikmagan kishining fiziologik sistemalari u darajaga erisha olmaydi. Masalan, chidamlilika chinikayotgan yukori malakali sportchilarning tinch xolatida yurakinining bir dakikadagi kiskarish soni 30-50 marta buladi(bradikardiya), nafas olishi bir minutida 6-10 marta bulib,kislorod uzlashtirilishi 10-12% ga kamaygan buladi.
Utta shiddatli jismoniy ishlarni oxirgi imkoniyati bilan bajarishda yukori malakali sportchilarda kon aylanig,nafas olish sistemalari sport bilan shugulanmaydigan kishilarga nisbatan ancha kuchli safarbar etiladi.
Masalan:yukori malakali sportchilarda kislorod uzlashtirilishi xar dakikasiga 1 kg vazniga 90 ml ga etadi,sport bilan shugullanmaydiganlarda esa,bu kursatkich 45 ml ni tashkil etadi,konning dakikalik xajmi yukori malakali sportchilarda 42 litrgacha boradi, jismonan chinikmaganlarda esa,20-25 litrgacha buladi.Maksimal kislorod karzi sportchilarda 25 l gacha etishi mumkin,sport bilan shugullanmaydiganlarda xammasi bulib 5,6 l gacha boradi.YUkori malakali sportchilarda simpatik adrenal sistema reaksiyasi xam,sport bilan shugulanmaydiganlarga nisbatan juda kuchli buladi.
3.Jismoniy ishlarga chinikkan organizm fakat shiddatli muskul ishiga emas,balki xayot faoliyatida buladigan xar xil zarali ta’sirlarga xam ancha chidamli buladi.