1 Davlat va huquq nazariyasining predmetini

ta ’sis etilganligi. Ya'ni, siyosiy elita va jamiyatning qolgan qismi o ^ a s ida mavjud hukmronlik va bo‘ysunish (hokimlik va tobelik) m unosabatlarining mavjudligi.
Jamiyatda hokimiyatning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy kabi turlaridan
farqli o‘laroq davlat hokimiyati alohida mavqega ega. Davlat hokimiyati
faqat m a’lum hududgagina tatbiq etiladi. Ibtidoiy jam oa tuzumidagi ijtimoiy hokimiyat esa hududga bog‘liq bo‘lmay, faqat urug‘, qabila a’zolarigagina tatbiq etilar edi. Bu davlatning butun jamiyatni muayyan yo‘sinda
boshqarish va majburlash qobiliyatini anglatadi.


40 Давлатнинг типи – бу муайян давлатларга хос бўлган бир хил,
муҳим ва умумий белгилар йиғиндисидир. “Тип” атамаси муайян
тоифага мансуб предмет ёки ҳодисаларнинг умумий белгилари мажмуи
сифатида талқин этилади.
Тегишли ўқув адабиётларида давлатларни типларга ажратишда
анъанавий ва ноанъанавий нуқтаи назардан ёндашилади. Хусусан,
анъанавий ёндашувга кўра давлатлар муайян формация ва цивилизация
доирасида типларга ажратилади.
Формациявий ёндашув – давлатларни ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш даражаси, базис ва устқурмаси, моҳияти, мақсади,
вазифалари, функциялари ҳамда фуқаролар (табақалар)нинг сиёсийҳуқуқий мақоми мезонига кўра типларга ажратишдир.
Ушбу ёндашув вакилларининг (К.Маркс, Ф.Энгельс) фикрича,
давлат иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан ҳукмрон бўлган табақаларнинг
қуйи табақалар устидан зўравонлигини, ҳукмронлигини амалга
оширувчи ташкилотидир. Жамиятда формацияларнинг алмашинуви

41. Patriarxal nazariya. Davlatning vujudga kelishi to‘g‘risidagi nazariyalardan biri — patriarxal nazariya hisoblanadi. Patriarxal nazariyasining vujudga kelishi Konfutsiy (er. av. VI—V asrlar), Arastu (er.av. 384—322), Filmer (XVII asr) nomlari bilan bogiiq. Patriarxal nazariyasi- ga ko‘ra, davlat tabiiy taraqqiyot mahsulidir. Qadimgi afsonalarda urug1 va qabilaning hokimiyati ajdodlar hokimiyatidan kelib chiqishi asoslangan. Konfutsiy qadimgi Xitoy ana’nalari asosida imperatorni “Osmon o‘gii”, Osmon irodasini amalga oshiruvchi deb bilib, imperatorni oila boshligiga, davlatni esa katta oilaga o‘xshatadi. Hukmdor hokimiyati otaning oiladagi hokimiyati kabidir. Davlatni boshqarish oilani boshqarish kabi yaxshilik, ezgulik qoidalarga asoslanadi. Bunda kattalar kichiklarni izzat qilishi, kichiklar esa kattalarga hurmat bilan munosabatda boiishi lozim. Davlatda hokimiyat (imperator ota boshchiligidagi “kattalar” va “kichiklar” (tobelar) o‘rtasida bunday oilaviy munosabatlarni о‘mat ish uchun oilada ham yaxshi tartib amal qilishi lozim. Arastu davlatning vujudga kelishiga sabab erkak va ayolning bir-biriga boigan tabiiy ishtiyoqi, o‘zidan nasi qoldirishga boigan ehtiyoji deb biladi. Uning fikricha, erkak va ayol shu ehtiyoj tufayli birlashib oila qura- di. Oilalar kengayib qishloqlarni tashkil etadi va qishloqlarning yigindisi esa davlatning vujudga kelishiga sabab bo’ladi. R.Filmer esa o‘zining “Patriarxiya, yoki Qirolning tabiiy hokimiyati” asarida davlatning vujudga kelishini asoslaydi. Unga ko‘ra, hukmdorlar o‘z hokimiyatini Odam Atoning o‘zidan oladi. Davlat erkin va teng fuqarolar tomonidan tuziladigan shartnoma orqali vujudga kelmaydi. Hukmdor fuqarolar tomonidan tayinlanmaydi, saylanmaydi va taxtdan mahrum etilishi mumkin emas. Chunki fuqarolarning barchasi hukmdor- otaning farzandlaridir. Filmer Odam Atoning ilohiy tarzda yaratilganligi to‘g‘risidagi diniy ta’limotlarga tayanib, Odam Ato insoniyatning birinchi otasi va hukmdori, shuning uchun xudo tomonidan yaratilgan birinchi boshqaruv shakli monarxiya ekanligini ta’kidlaydi. Qolgan barcha hukmdorlar Odam Atoning merosxo‘rlari, uning otalik va hukmdorlik hokimiyati vorislaridir.