1. Dunyo aholisi soni va uning dinamikasi. Aholi tabiiy harakati va uning dunyo miqyosida geografik tafovutlari

---

1 
A.AVLONIY NOMIDAGI XALQ TA’LIMI MUAMMOLARINI 
O‘RGANISH VA ISTIQBOLLARINI BELGILASH ILMIY-TADQIQOT 
INSTITUTI 
 
 
 
 
“Uzluksiz kasbiy rivojlantirish – 2022” loyihasi 
 
 
 
“FANDAGI YANGILIKLAR, FANNI O‘QITISHNING DOLZARB 
MASALALARI” MODULI BO‘YICHA
 
 
“GEOGRAFIYA FANINING NAZARIY VA AMALIY ASOSLARI” 
 
o‘quv kursining
“Jahon davlatlaridagi shakllangan demografik vaziyatning geografik tahlili” 
mavzusidan ma’ruza matni 
 
 
 
 
 
Ma’ruzachi: Abdullayeva Dilnoza Narzullayevna 
Toshkent 2022 
 

---

2 
Мavzu: Jahon davlatlaridagi shakllangan demografik vaziyatning 
geografik tahlili 
 
Reja: 
1. Dunyo aholisi soni va uning dinamikasi. Aholi tabiiy harakati va 
uning dunyo miqyosida geografik tafovutlari. 
2. Dunyo aholisining yosh, irqiy ва etnik tarkibi. 
3. Dunyo aholisi takror barpo bo‘lishining geografik xususiyatlari. 
Aholi soni dinamikasining ijtimoiy - geografik xususiyatlari. Aholi 
deganda–ma‘lum hududda yashaydigan kishilar guruhi tushuniladi. Aholining 
mutloq soni–biron-bir hudud yoki aholi guruhidagi kishilarning ma‘lum vaqtdagi 
miqdoriy ifodasidir. Aholi soni va tarkibida sodir bo‘lgan barcha o‘zgarishlar 
iqtisodiyotning rivojlanishiga, umuman jamiyatning rivojlanishiga bevosita ta‘sir 
etadi. Har bir hududning, davlatning ijimoiy-iqtisodiy rivojlanishida aholi sonining 
ortib yoki kamayib borishi, aholining umumiy tarkibida mehnat yoshidagi aholi 
guruhining salmog‘i, ularning demografik va sifatiy shakllanib borishi, shuningdek, 
bolalar va mehnat yoshidan yuqori bo‘lgan qariyalar salmog‘i ham juda muhimdir. 
Har bir davlat aholisining soni va yosh-jinsiy tarkibidagi mutanosiblik, 
uning rivojlanish istiqboli dasturlarini ishlab chiqishda asosiy omil, zamin 
hisoblanadi. Ana shu nuqtai - nazardan dunyo va uning alohida hududlari, davlatlari, 
xalqlari bo‘yicha aholi soni va tarkibini yuqorida qayd etilganidek juda qadimdan 
boshlab hisobga olib kelinadi. Aholi soni va tarkibini hisobga olish uslublari, 
dasturlari, texnikalari jamiyat rivojlanishiga monand doimo rivojlanib, 
takomillashib keldi. Aholini hisobga olishda, uning umumiy soni, yosh-jinsiy tarkibi 
bilan bir qatorda oilaviy tarkibi, tug‘ilish, o‘lim, nikoh va ajrim kabi demografik 
jarayonlar, aholi migratsiyasi haqida ham ma‘lumotlar to‘planib boriladi.
Hozirgi dunyoda insonlarning kelib chiqishi to‘g‘risida turli qarashlar, 
fikrlar bo‘lsada, ammo yer shari kartasida insonning paydo bo‘lishi vaqti va bu 
qayerda ro‘y berganligi to‘g‘risida yagona fikr mavjud emas. Aholi sonining past 
sur’atda o‘sishiga sabab odamlar o‘rtasida o‘limning ko‘pligi, ishlab chiqarish 
kuchlari rivojlanishi darajasining sustligi, insonlarning tabiiy muhitga bog‘liqligi 
bo‘lgan. O‘sha davrlarda o‘limning yuqoriligi va umr ko‘rish davrining qisqaligi yer 
shari aholisi soni ko‘payishini ta‘minlamadi. Dastlabki inson ajdodlarining paydo 
bo‘lishi haqida turlicha nazariyalar yaratilgan.
Ongli insonning paydo bo‘lishi mezolit davriga to‘g‘ri keladi. Eramizning 
boshlarida yer shari aholisining soni 200-250 mln kishi atrofida edi. Aholining 
asosiy qismi Rim impyeriyasi, Xitoy va Hindistonda joylashgan. Aholi soni haqidagi 
ma‘lumotlarga ko‘ra, eramizdan oldingi davrda yer sharida bor yo‘g‘i bir necha yuz 

---

3 
ming kishi, bir muncha aniqroq ma’lumotlar bo‘yicha esa, eramizdan 7 ming yil 
oldin yer sharida 10 millionga yaqin aholi yashagan ekan va ular har 1000 yilda 
taxminan 10-20 % dan ko‘payib borgan xolos. 
Aholini bunday sekin ko‘payishi aholi o‘rtasida o‘lim hollarining yuqoriligi 
bilan izohlanadi. Ushbu davrda aholi o‘rtasida o‘limning umumiy koeffitsienti 50 ‰ 
va undan yuqori bo‘lgan, boshqacha qilib aytganda, har 1000 aholidan 50 tasi 
hayotdan ko‘z yumgan. Ayniqsa, bolalar o‘limi yuqori bo‘lgan aholi ochlikdan, 
kasalliklardan va qabilalararo bo‘lib turgan to‘qnashuvlardan ko‘proq halok bo‘lgan. 
Aholining o‘rtacha umr ko‘rishi 20 yildan oshmagan. Aholi sonining ko‘payib 
borishida jamiyatda ishlab chiqarishning mukammalashib borishi, sodir bo‘lgan 
mehnat taqsimotlari, ya‘ni chorvachilik va dehqonchilikning rivojlanishi alohida 
omil hisoblanadi. 
Eramizdan 7-8 ming yil oldin Yaqin Sharq hududlarida juda ko‘p qabilalar 
ovchilikdan, chorvachilikka, dehqonchilik qilishga o‘ta boshladilar. Xo‘jalik 
yuritishdagi yangi sharoit qabilalardagi aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan 
ta‘minlashni yaxshiladi, oziqovqat zahiralari yaratildi. Natijada, aholining o‘lim 
hollari nisbatan kamaydi, lekin turli epidemiyalar, xo‘jaliklar orasida mavjud 
urushlar tufayli o‘lim hamon yuqori edi. Xo‘jalik yuritishning yangi formasi sababli, 
qabilalarning bir joydan ikkinchi joyga muntazam ko‘chib yurishi bir muncha 
barham topdi.
Qabilalar dehqonchilik, chorvachilik bilan shug‘ullanishi natijasida o‘troq 
hayotga o‘ta boshladilar. Bu hol esa ayollar ahvolining bir oz yaxshilanib, 
tug‘ilishning ko‘tarilishiga sabab bo‘ldi. Tug‘ilishning ko‘tarilishi esa dunyo aholisi 
sonining ko‘payib borishiga olib keldi. Ushbu davrda erta nikohlar va ko‘pbolalilik 
deyarli barcha aholiga xos bo‘lgan. Lekin sinfiy jamiyatning paydo bo‘lishi bilan 
tug‘ilishga salbiy ta‘sir etuvchi ba‘zi omillar ham shakllana boshladi. Masalan, 
quldorlik davrida qullar, askarlar aholining takror barpo bo‘lishi jarayonida ishtirok 
etmasdilar. Shuningdek, ba‘zi diniy qarashlar, masalan, buddizm, inson ruhini 
gunohlardan qutqarish maqsadida, nikohsizlik va farzandsizlik holatlarini qo‘llab 
quvvatlardi. Ishlab chiqarish kuchlarining yanada takomillashuvi aholi o‘rtasida 
sinflar va davlatlar paydo bo‘lishiga olib keldi. Jamiyat asta-sekin ibtidoiy tuzumdan 
quldorlik davriga (sinfiy jamiyatga) o‘tdi. Jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy va 
madaniy hayoti rivojlana boshladi. Jamiyat taraqqiyotidagi bu o‘zgarishlar aholining 
ibtidoiy tuzum davriga nisbatan ancha tez edi. Buning asosiy sababi – tug‘ilishning 
yuqoriligidir.
Tug‘ilishning yuqoriligi esa, o‘z navbatida, ayollarning erta nikohga kirishi, 
tug‘ilishning cheklanmaganligi hamda ko‘pbolalikni xalq, davlat va din tomonidan 
qo‘llab-quvvatlanishi bilan bog‘liq edi. Ammo shunga qaramasdan, quldorlik 
tuzumi davrida aholi o‘rtasida o‘lim hollari ancha yuqori bo‘lgan. Sababi, ko‘pgina 

---

4 
qishloq va shaharlarda aholining juda zich joylashuvi va gigiena-sanitariya 
sharoitlarning yo‘qligi tufayli, yuqumli kasalliklarning keng tarqalganligidir. Aholi 
o‘rtasida madaniyatning rivojlanishi, qadimiy sivilizatsiya markazlarining paydo 
bo‘lishiga olib keldi. Ushbu madaniyat markazlari yer kurrasining sug‘oriladigan 
hududlarida (Misr, Mesopotamiya, Hindiston, Xitoy va boshqa hududlar) 
shakllandilar. Qadimgi Misrda firavnlar davrida 7 million aholi yashagan, deb 
taxmin etiladi.
Dunyo hududlarida umumiy aholi soni eramizdan avvalgi 5 ming yillikda 30 
million atrofida bo‘lgan. Ana shu davrda yer yuzida aholi joylashuvining hozirgi 
areallari paydo bo‘lgan. Insonlarning yashash uchun kurashi borib-borib, jamiyat 
taraqqiyotida ijobiy (progressiv) o‘zgarishlarga olib keldi. Ishlab chiqarish kuchlari 
rivojlana borib, kishilar dastlab chorvachilik, keyinroq esa dehqonchilik bilan 
shug‘ullanishga o‘tdilar, ochlikka, kasalliklarga qarshi kurash boshladilar. Endi ular 
mehnat qilib, moddiy mahsulotlar yaratadilar. Hunarmandchilik, savdo rivojlandi va 
shaharlar paydo bo‘la boshladi. Inson hayotidagi bu ijobiy o‘zgarishlar ularning 
hayot sharoitini yaxshiladi. Sinfiy jamiyatning shakllanishi, dunyo hududlaridagi 
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojlanishidagi farqlar, aholi takror barpo bo‘lish 
jarayoniga bevosita ta‘sir ko‘rsatdi.
Ba’zi hududlarda yoppasiga tarqalgan epidemiyalar va urushlar oqibatida, 
aholi o‘rtasida o‘lim nihoyatda yuqori bo‘lgan, qishloqlar aholisiz qolgan. Ushbu 
davr uchun aholi takror barpo bo‘lishida ibtidoiy jamiyatdagidek, umumiy bir 
xususiyat - tug‘ilishning yuqoriligi saqlanib qolgan edi. Quldorlik tuzumidagidek, 
ko‘pbolalilik nafaqat, urf-odatlar, balki davlat siyosati, din, ayniqsa, islom va 
induizm tomonidan ham qo‘llab quvvatlanar edi. Insoniyat taraqqiyoti tarixidagi 
dastlabki -Madaniy-texnik revolyusiya‖ ishlab chiqarish kuchlarining yanada 
rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish rivojlandi. Bu 
hol esa o‘z navbatida, dunyo aholisi sonining ko‘payishiga olib keldi.