1. Enzimologiya fanining rivojlanish tarixini va bosqichlarini yozing

29. Ingibitorlarning ishlatilishi va ahamiyatini yozing.
Reaksiya tezligini pasaytiruvchi moddalarga fermentlar ingibitorlari deb
ataladi. Oqsil denaturatsiyasini vujudga keltiruvchi moddalar va omillar (qizdirish,
kislota, ishqor, og‘ir metall tuzlari va boshqalar) fermentlarni ingibirlaydi. Qaytar
va qaytmas ingibirlanish tafovut etiladi. Qaytar ingibirlanishda reaksiya tezligining
pasayishi ingibitor va ferment o‘rtasidagi reaksiya tezligini qaytar pasayishi
hisobiga boradi:
E+I ↔ EI
Fermentlarning qaytmas ingibirlanishi mustahkam ferment va ingibitor
ta’sirida birikma hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadi:
E+ I → I EI
Kompleksining hosil bo‘lishi kataliz jarayonida ishtirok etuvchi ferment
funksional guruhlari bilan kovalent bog‘ hosil bo‘lishi hisobiga boradi. Ta’sir
mexanizmiga ko‘ra qaytar ingibirlanish quyidagicha bo‘linadi:
1) raqobatli;
2) raqobatsiz;
3) raqobat qilmaydigan;
4) substrat;
5) allosterik.
Raqobatli ingibirlanishda ingibitor fermentning substrat bilan birikadigan
funksional guruhlari bilan birikadi. Raqobatli ingibitorlar odatda substrat bilan
tuzilishi jihatidan o‘xshaydilar. Klassik misol bo‘lib SDGning malonat kislotasi
bilan ingibirlanishi hisoblanadi, u qahrabo kislota bilan struktura jihatidan
o‘xshashdir; akonitaza ftorlimon kislota bilan ingibirlanadi. Raqobatli ingibitor
bilan substratning o‘xshashligi natijasida bunday ingibirlanish izosterik
ingibirlanish deb ham ataladi. Raqobatsiz ingibirlanishda ingibitor ferment bilan
funksional bo‘lmagan guruhlar orqali bog‘lanadi. Raqobatsiz ingibirlanishga sianid
kislota, kimyoviy birikmalar, natriy ftorid, natriy azid va boshqalar ta’siri misol
bo‘la oladi. Ular ferment katalitik markaziga kiruvchi SHguruhlarni bog‘lab oladi.
Raqobatsiz ingibitor ta’sirini substrat miqdorini ko‘paytirib bartaraf qilish mumkin
emas. Ingibitorga bog‘lovchi moddalar bilan ta’sir etish mumkin. Bunday
moddalar reaktivatorlar deb yuritiladilar. Raqobat qilmaydigan ingibirlanish deb,
fermentsubstrat kompleksiga ingibitorning birikishi bilan boradigan fermentativ
reaksiyaning pasayishiga aytiladi. Raqobat qilmaydigan ingibitor ferment bilan
substratsiz muhitda birikmaydi. Ayni vaqtda, ingibitor substratning ferment bilan
bog‘lanishini yengillashtiradi, keyin esa o‘zi ferment-substrat kompleksi bilan
birikib, ferment faolligini ingibirlaydi. Bu ingibirlanishning kam uchraydigan
turidir.
E+ S → ES +I →ESI
Substrat ingibirlanish deb fermentativ reaksiyani substrat miqdori ko‘p
bo‘lgan vaqtda pasayishiga aytiladi. Bunday ingibirlanish katalitik o‘zgarishga
uchray olmaydigan ferment-substrat kompleksining hosil bo‘lishi bilan sodir
bo‘ladi.