1-ma`ruza mavzu: Biotexnologiyaning asosiy tushunchalari va ta’rifi

transgenli deyiladi.
Gen muhandisligining tadqiqot obyektlari viruslar, bakteriyalar, zamburug’lar, 
hayvonlar va o’simliklarning hujayralaridir. Bu tirik mavjudodlarning DNK molekulasi 
hujayraning boshqa moddalaridan tozalab olingandan keyin ular orasidagi moddiy farq 
yo’qoladi. Har qanday manbadan ajratib, tozalangan DNK molekulasi enzimlar vositasida 
spetsifik bo’laklarga parchalanishi va qaytadan bu bo’laklarni ulovchi enzim vositasida 
ehtiyozga mos ravishda ulanishi mumkin. Hozirgi zamon gen muhandisligi usullari 
vositasida probirkada har qanday DNK molekulasi bo’laklarini aynan ko’paytirish yoki 
DNK zanjiridagi xohlagan nukleotidni boshqasi bilan almashtirish mumkin. 
Biotexnologik jarayonning mohiyatini belgilovchi asosiy bo’g’in hujayra hisoblanadi. 
Unda kerakli mahsulot sintezlanadi. Yu.A.Ovchinnikov aytganidek hujayra o’ziga xos 
kichkina kimyoviy zavod bo’lib, unumdorlikda, kelishilgan xolda ma’lum dastur asosida 
ishlaydi. Unda minutida yuzlab murakkab birikmalar, gigant biopolimerlar va birinchi 
novbatda oqsillar sintezlanadi. 
Hozirgi biotexnologik ishlab chiqarishning asosi – bu mikrobiologik sintezdir, ya’ni har 
xil moddalarni mikroorganizmlar yordamida sintezlanishidir. Bunda o’simlik va hayvon 
obyektlari keng qo’llanilmaydi, chunki ularni o’stirish sharoitiga talabi yuqori, bu esa ishlab 
chiqarishni qimmatlashtiradi. Obyekt tabiatidan qat’iy nazar biotexnologik jarayonning 
boshlang’ich davrida hujayra va to’qimaning toza kulturasini olish zarur. Bu kulturalar bilan 
manipulyasiyalar 
bajarish 
mikrobiologiyaning 
klassik 
usullariga 
asoslangan. 
Mikroorganizmlar dunyosi xilma-xil bo’lib, ularga bakteriyalar, aktinomisetlar, rikkestiyalar 
– prokariotlar va achitqi, ipsimon zamburug’lar, sodda hayvonlar, suv o’tlari kabi eukariotlar 
kiradi. Hozirgi vaqtda 100 mingdan ortiq mikroorganizmlar turlari mavjud. Bu 
mikroorganizmlar ichidan bizni qiziqtiruvchi formalarni topish zarur. U yoki bu modda hosil 
qiluvchi mikroorganizmni qanday tanlash mumkin? 
Bu masalani hal qilish uchun mikroorganizmlar tanlanib, ularning namunasi ular 
yashaydigan joydan olinadi. Masalan, uglevodorodlarni oksidlaydigan mikroorganizmlar 
benzokolonka yaqinidagi tuproqda, vino achitqisi uzumda ko’p uchraydi, anaerob sellyo’loza 
parchalovchi va metan hosil qiluvchi mikroorganizmlar kavsh qaytaruvchi hayvonlar 
qatqorinida uchraydi. Olingan namunalar maxsus tarkibli suyuq oziq muhitiga solinadi. 

---

Bunday muhit elektiv deb ataladi. Har qanday muhitdagi har xil faktorlar o’zgartirilib bizni 
qiziqtiruvchi produtsent rivojlanishi uchun sharoit yaratiladi. Bunday omillarga energiya, 
uglevod, azot, pH qiymati, harorat osmatik bosim va boshqalarni kiritish mumkin. 
Xolesterinoksidaza to’planishi uchun uglerodning eng birinchi manbai sifatida 
xolesterindan foydalaniladi. Uglevodorod oksidlovchi mikroorganizmlar uchun o’stirish 
muhiti sifatida parafin olinadi. Mikroorganizmlarni to’plovchi muhiti shunday olinadi. 
Keyingi bosqich toza kulturalar ajratish bo’lib, buning uchun qattiq oziq muhiti olinadi, unda 
to’plovchi muhitdan namunalar olinib ekiladi. Mikroorganizmlarning alohida hujayralari 
qattiq muhitda koloniyalar hosil qiladi. Bu koloniyalar qayta ekilib produtsentning toza 
kulturasi olinadi. 
Sanoatda nisbatan kam, ya’ni 100 tur mikroorganizmlardan foydalanilib, ularga bir necha 
ming shtammlar kiradi. L.I.Vorobyeva (1987y) fikricha sanoat shtammlari qo’yidagi 
talabarga javob berishi kerak. 
- arzon va ko’p miqdorda bo’lgan substratlarda o’sishi; 
- biomassa o’sish tezligi yuqori bo’lishi va oxirgi mahsulot paydo qilishi yuqori bo’lib, 
oziq substratni oz istimol qilishi; 
- chet mahsulotlar hosil bo’lishi minimal bo’lib, yo’llanma biosintetik faollik nomoyon 
etishi; 
- genetik bir jinsli bo’lishi, mahsuldorligi turg’un va oziq substratiga talabi, o’stirishga 
talabi turg’un bo’lishi; 
- fag va boshqa yot mikrofloragi chidamli bo’lishi; 
- odam va tashqi muhit uchun zararsiz bo’lishi; 
- produtsentlar termofil bo’lishi kerak, chunki bunda substratning yot mikrooflora bilan 
ifloslanishi sodir bo’lmaydi; 
- biosintezning oxirgi mahsuloti iqtisodiy va xalq xo’jaligi uchun muhim bo’lishi va 
substratdan oson ajralishi zarur; 
- tez o’sish qobiliyatiga ega bo’lishi; 
- o’z hayot faoliyatida arzon substratlardan foydalanishi; 
- yot mikroflora bilan zararlanishga chidamli bo’lishi zarur; 
Bular hammasi mahsulot tan narxini tushiradi. 500 kg massaga ega bo’lgan sigir 1-
sutkada 0,5 kg oqsil sintezlasa, xuddi shuncha oqsilni 5 gr massaga ega bo’lgan achitqidan 
olish mumkin. Fotosintezlovchi mikroorganizmlar biotexnologik ishlab chiqarishda katta 
qiziqish tug’dirib kelmoqdaki, ular o’z hayot faoliyatida yorug’lik energiyasidan foydalanadi 
va uglekislota qaytarilishi natijasida hujayraning har xil moddalarini sintezlaydi. 
Sianobakteriyalar va eukariotlar atmosfera havosini o’zlashtirish, ya’ni energiyaning eng 
arzon manbaidan, foydalanadi. Fototrof mikroorganizmlar ammiak, vodorod, oqsil va har xil 
biopreparatlar ishlab chiqarishda perspektiv hisoblanadi. 
Biotexnologiyada optimal obyekt bo’lib termafil mikroorganizmlar xizmat qiladi, 
chunki ular 60-80 C da , ba’zilari 180 Cda, dengizlar ostidagi suvlarda esa atmosfera bosimi 
ostida 300 C da mikroorganizmlar kislorod produtsentlari hisoblanishi aniqlangan. 
Termofillarni ishlab chiqarishda qo’llash sterilizasiyada sarfilanadigan xorajatlarni 
kamaytiradi, bundan tashqari ulardan olingan fermentlar masalan proteozalar qizdirishga va 
organiq erituvchilarga chidamli bo’ladi. Obyektni ajratish va tanlash biotexnologik 
jarayonning muhim davri hisoblanib, undan keyingi bosqichlarda seleksion usullari 
yordamida produtsent organizmlar ma’lum yo’nalishda o’zgartiriladi.Seleksiya bu 
mutantlarni ma’lum maqsadlar uchun tanlash, ya’ni DNKning nukleotidlar tartibida saqlash 
yo’li bilan strukturali modifikasiya natijasida sodir bo’lgan irsiy o’zgarishdir. Seleksiyaning 

---

bosh yo’li produtsentlarni ko’r-ko’rona tanlashdan ma’lum programma asosida ularning 
genomini konstruksiyalash. Spontan mutasiyalarni tanlash mikroorganizmlarni har xil 
texnologik jarayonlarda qo’llashda muhim rol o’ynadi. DNK strukturasining o’zgarishi juda 
kam uchraydi. Mutasiya sodir bo’lishi uchun gen o’rtacha 10
10
marta ikkilanishi ya’ni, 
reduplikasiyalanishi zarur. Mikroorganizmlar populyasiyasi juda zich bo’lib 1 ml da 10 ta 
hujayra bo’lishi mumkin. Agar ular bir necha avlod ko’paytirilsa va katta xajimda o’stirilsa 
ancha ko’p mutasiyalar olish imkonini beradi.