1. Mavzu : O‘lkashunoslik fanining shakllanishi va rivojlanishi tarixidan. Reja

Mavzu bo‘yicha tayanch iboralar. 

---

Arxeologiya, Teshiktosh, Selung‘ur, 
Sopollitepa, Jarqo‘ton, Dalvarzintepa, 
Xayitobod madaniyatlari 
Mavzu yuzasidan darsning maqsadi 
Arxeologiya. Arxeologiya qanday fan va uni o‘lka tarixini o‘rganishdagi ahamiyati. 
Arxeologiya deganda nimani tushunasiz.Arxeologiya fani qanday rivojlanish bosqichlariga 
ega. paleolit, mezolit, neolit, eneolit, ashel, muste davri madaniyati, pitekantrop, sinantrop, 
neandertal, neolit inqilobi, ona urug‘i davri, naus, ossuariy, 
.Teshiktosh gori, Selengur g‘ori topilmalari. O‘zbekistonning janubidagi ilk shaharsozlik 
madaniyati. Sopollitepa, Jarqo‘ton, Dalvarzintepa, Xayitobod madaniyatlari. O‘rta Osiyoda 
arxeologiyaning rivoji. Arxeologik to‘garaklar. Arxeologik yodgorliklarni ilmiy o‘rganish.
Arxeologik manbalar tarixni yoritishda muhim ilmiy manbalardan biri sifatida, 
yozuvlar paydo bo‘lishi 
Arxeologiya tarix fanining tarkibiy qismi bo‘lib, ijtimoiy fanlar orasida 
alohida o‘rin tutadi. Arxeologiya iborasi «arxayos» - qadimgi, «logos» - fan degan ikkita grekcha 
so‘zning birikishidan tashkil topgan bo‘lib, qadimgi bilimlar haqidagi fan degan ma’noni beradi. 
Lekin ilgarigi vaqtlarda arxeologiyani fanning qaysi sohasida qo‘shish to‘g‘risida baxs va 
munozaralar bo‘lib, ba’zi bir kishilar uni qadimgi san’at haqidagi fan ya’ni bir boshqa toifadagilar 
esa sopol buyumlarni o‘rganuvchi fan degan fikrni bildirganlar. Ba’zilar esa uni tarix faniga xizmat 
qiluvchi ikkinchi darajali fan deb tushunganlar. Mantiiqan olib qaraganda tarix va arxeologiya 
fanlari aslida o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lib, bir-birini to‘ldiruvchi yagona fanning sohasidir. 
Insoniyat o‘tmish davrini arxeologiyasiz o‘rganib bo‘lmaydi. Arxeologiya insoniyatning o‘tmish 
tarixini o‘rganishda dala tadqiqotlari natijasida ibtidoiy makonlar, qishloqlar, shaharlar hamda 
ulardan topib o‘rganilgan ashyoviy dalillar, mudofa va suv inshootlari, qoyatosh rasmlari hamda 
boshqa moddiy manbalarga suyanib ish ko‘radi. 
Hozir O‘rta Osiyoning barcha hududlarida tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Ularning 
natijalari esa tadqiqotchi olimlarning maqolalari va ilmiy ishlarida o‘z aksini topgan. Ular 
tomonidan topilgan ashyoviy dalillar respublikamizning mezeylarida saqlanib kelmoqda. 
Arxeologik tadqiqotlar natijasida to‘plangan materiallardan arxeologiya, O‘zbekiston tarixi, 
ibtidoiy jamoa tarixi, o‘lkashunoslik fanlari va arxeologiya ixtisosligi bo‘yicha maxsus kurslar 
darslarida va sinfdan tashqarii mashg‘ulotlarda foydalanilib kelinmoqda.
Arxeologik ma’lumotlar o‘qituvchilarning ma’ruzalari davomida bergan bilimlariga yanada 
aniqlik kiritib mazmunini boyitadi,ikkinchidan esa ma’lum davr yoki hudud tarixini chuqurroq 
anglashga va o‘rganishga imkon beradi, uchinchidan alohida mavzularni o‘rganishda asosiy manba 
bo‘lib xizmat qiladi. To‘rtinchidan ko‘rsatish vositasi vazifasini o‘taydi. Tarixiy o‘lkashunoslik 
fanida arxeologik materiallarning qo‘llanilishi o‘quvchilarning ibtidoiy odamlar mashg‘uloti, 
ularning mehnat qurollari, ibtidoiy jamoa tuzumidan quldorlikka o‘tish jarayoni, qadimgi va o‘rta 
asrlar davri shaharsozligi, qadimgi davr davlatchiligi va ularni shakllari, qadimgi va o‘rta asr 
davridagi madaniyat, san’at, me’morchilik, xalqning turmush tarzi haqidagi bilimlarni aniqroq va 
mustahkamroq o‘rganishga ko‘maklashadi.
SHu nuqtai nazardan olib qaraganda arxeologiya fanining o‘lka tarixini o‘rganishdagi o‘rni 
kattaligini yuqoridagi ma’lumotlardan bevosita xulosa chiqarishimizga imkon yaratadi. 
Arxeologiya o‘lka o‘tmishini o‘rganishda muhim manba sifatida yoshlarga atrof muhit tarixini aniq 
dalillar asosida chuqur o‘rganishga imkon beradi. O‘lkashunolik o‘quvchilarga darsdan olgan
bilimlarini 
hayot bilan bog‘lash davr 
materiallarinimustahkamlashga 
ko‘maklashadi. Unning dune qarashini kengaytiradi. 
Vatanni anglamoq, vatanni sevmoq mavhum tushunchalar bo‘lib qolmasligi uchun 
yoshlarga o‘zlari yashab turgan o‘lkani ya’ni ko‘cha, qishloq, shahar, viloyat tavrixini o‘rganishga 
va mehr–muhabbat uyg‘otishga sharoit yaratib berishimiz kerak. Buning uchun tarixiy 

---

o‘lkashunoslikka ko‘proq e’tibor berib uning muhim manbalaridan biri bo‘lgan arxeologik 
materiallaridan foydalanishni kuchaytirish zarur. Arxeologik materiallar tarix fanining vazifasini 
bajarish sohasida ham muhimdir. Masalan, vatanimiz tarixini aniq dalillar asosida o‘rganish va 
o‘tmishni moddiy manbalar asosida tanishtirish natijasida o‘quvchilar o‘z xalqining tarixi va 
madaniyati haqida aniq ma’lumotlarga ega bo‘ladilar. Bu esa yosh avlodda o‘z xalqining o‘tmishi 
va madaniyatiga nisbatan hurmat bilan qarashga yordam beradi. 
O‘rta Osiyo xalqlarining moddiy va manaviy yodgorliklarini o‘rganish XIX asrning 
ikkinchi yarmidan boshlanadi. Bu o‘lka Rossiyaga qo‘shib olingach bu erga turli kasbdagi kishilar 
ko‘plab kela boshladi. Ular orasida mahalliy va moddiy yodgorliklarga qiziquvchi kishilar ham bor 
edi. V.V. Bartold, V.A. Jukovskiy, N.I. Veselovskiy kabi mashhur sharqshunoslar, A.P. Kun, V.L. 
Vyatkin, I.T. Poslovskiy, N.A. Ostroumov va boshqa havaskorlar O‘rta Osiyoning arxeologiyasi 
va tarixini o‘rganishda o‘zlarining xizmatlarini qo‘shdilar. Mahalliy havaskorlardan Akram 
Asqarov, M. Mirmuhammadovaning ishlari ham diqqatga sazavordir. 1895 yilda V. Bartoldning 
bevosita rahbarligida va taklifi bilan «Turkiston arxeologiyasi havaskorlari to‘garagi» tuzilib, 
uning ustavi tasdiqlanadi. O‘rta Osiyo arxeologiyasining rivojlanishida S.P. Tolstov, M.E. Mason, 
M.M.Dyakonov, A.P. Okladnikov, M.M. Gerasimov, A.YU. YAkubovskiy, YA.G. /ulomov, V.A. 
SHishkin, B.A, Litvinskiy, G.A. Pugachenkova singari mashhur arxeologlar o‘lkamiz tarixini 
o‘rganishda o‘zlarining juda katta hissalarini qo‘shdilar. 
SHuni ham takidlab o‘tish kerakki, so‘nggi yillar ichida ham arxeologlarning katta
gruppasi etishib chiqdilar. A. Asqarov, Muhammadjonov, U. Islomov, I. Albaum, YU,F. 
Buryakov, R. H. Sulaymonov, A. S. Sagdullaev, N. Ne’matov, A. Ranov, V. Vinogradov, E.V. 
Rtveladze, M. Jo‘raqulov va boshqalarni aytish mumkin. Hozirgi kunda ham O‘rta Osiyo 
arxeologiyasining o‘rganilishi ancha yo‘lga qo‘yilgan. Bu ish bilan maxsus institutlar, universitet 
iva pedagogik institutlari, respublika va oblast muzeylari qoshidagi kafedralar va bo‘limlar 
shug‘ullashmoqda. 
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillidan so‘ng xorijiy mutaxasislarning qadimgi 
tariximizga bo‘lgan ilmiy qiziqishi kuchayib, ularning o‘quv va ilmiy tadqiqot muassasalari bilan 
hamkorlikda vatanimizning turli hududlarida arxeologik tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Xususan, 
Avstraliya, AqSH, Germaniya, Fransiya, YAponiya davlatlari o‘quv va ilmiy tadqiqot muassasalari 
O‘z R FA arxeologiya instituti, FA qoraqalpog‘iston bo‘limmi tarix instituti va O‘zMU arxeologiya 
kafedrasi bilan hamkorlikda Surxandaryo, qashqadaryo, Samarqand viloyatlari va qoraqalpog‘iston 
AR hududlarida arxeologik qazish ishlari olib borilyapti. 
SHuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, universitetimiz tarix fakulteti ilmiy jamoasi va 
talbalari qashqadaryoda arxeologik ilmiy izlanishlar olib borishi natijasida vohaning muste davrdan 
o‘rta asrlargacha bo‘lgan tarixi va madaniyati masalalari o‘rganildi. Umuman, salkam bir asrlik 
arxeologik tadqiqot ishlarining natijalari tadqiqotchi olimlarning ilmiy maqolalari, risolalari, 
monografiyalari, darsliklar va o‘quv qo‘llammalarida o‘z aksini topgan. 
Ibtidoif jamoa tuzumining dastlabki bosqichi paleolit (qadimgi tosh davri – «palayos» - 
qadimgi, «litos» - tosh ) davri bo‘lib, arxeologik nuqtai nazardan u ikki davrga ya’ni ilk va so‘ngi 
paleolit davrlariga bo‘linadi. Ilk paleolit o‘z navbatida olduvay, ashel va muste bosqichlaridan 
iborat bo‘lib, davriy sanasi mil. avv. 3/2,5 million – 12 ming yilliklar bilan chegaralanadi. Eng 
qadimgi tolpilmalar Sharqiy Afrikaning Olduvay darasidan topilgan bo‘lib, u Olduvay madaniyati 
deb yuritiladi. O‘rta Osiyo hududida ilk paleolit davriga oid moddiy manbalarning ilk namunalari 
Farg‘ona vodiysidagi Selung‘ur va Toshkent vohasidagi Ko‘lbuloq makonlaridan topib 
o‘rganilgan. Selung‘ur makoni vatanimiz hududida ilk odamlarning tarqalishi va ular tomonidan 
yaratilgan moddiy madaniyat namunalarini o‘rganishda muhim o‘rin tutadi. Ushbu makondagi 
moddiy topilmalar ashel davrining yuqori bosqichi bilan belgilanib kelingan. Lekin, so‘ngi 
yillardagi ilmiy tekshirishlarga ko‘ra uning davri qadimiylashtirildi. Toshkent vohasidagi 
Ko‘lbuloq makoni moddiy manbalri o‘lkamiz ibtidoiy tarixini anglashda muhim manba bo‘lib, 

---

uning quyi qatlami esa so‘ngi paleolit davriga oid. 
O‘zbekistonning muste davri nisbatan yaxshi o‘rganilgan davrlardan biri sanaladi. Bu 
davrga oid moddiy manbalar vatanimiz ko‘pgina huddlaridan topib o‘rganilgan. Ular ichida 
Teshiktosh, Omonqo‘ton, Ko‘lbuloq, Xo‘jakent va boshqalar. Mazkur davr kishilarining qurollari 
o‘zining soddaligi, qo‘polligi, turlarining kamligi jihatdan keyingi davrlardan farq qiladi. Muste 
davriga kelib O‘rta Osiyoning asosiy hududlari qadimgi odamlar to‘dasi tomonidan egallana 
boradi. Mehnat qurollari takomillashadi. Bu davrning so‘nggi bosqichlariga kelib ibtidoiy to‘dadan 
– urug‘chilik jamoasiga o‘tish boshlanadi. 
So‘nggi paleolit – bu davrga oid yodgorliklar nisbatan kam o‘rganilgan. So‘nggi paleolit 
davriga oid Ko‘lbuloq makonidja hayot davom etadi. Toshkent shahrining g‘arbida Bo‘zsuv 
makoni, Samarqand shahrida Ushbu nomdagi makon ochilgan. So‘nggi paleolitdan boshlab 
ibtidoiy odamlar g‘orlardan chiqib, engil turar joylar qura boshlaganlar. Natijada ular faqat tog‘li 
hududlarda yashab qolmay, vohalar bo‘ylab tarqalib, tekisliklarda daryo va ko‘llar sohillarida 
joylasha boshlaydilar. So‘nggi paleolitga kelib antropogenez jarayoni tugallanadi, zamonaviy 
qiyofadagi odamlar (kromanon) paydo bo‘ladi. Shuningdek, ibtidoiy to‘dadan Urug‘chilik 
tuzumiga (matriarxat) o‘tiladi, xo‘jalik shakllari murakkablashib, yangi tarmoqlari vujudga keladi. 
Mehnat qurollari takomillashib, uning turlari ko‘paya boradi. Mezolit davri kishilari jamiyatida 
yangi yutuqlarga erishiladi. 
Er yuzining muzliklardan tozalanishi va haroratning ko‘tarilish fauna va floraning keskin 
o‘zgarishiga olib keldi. Bu esa kishilar xo‘jalik faoliyatida muhim yutuqlarga erishishida turtki 
bo‘lishi tabiiy edi. Termachilik va ovchilik sohalarining yangi shaklga kirishi keyingi davrlarga 
kishilar jamiyatida xo‘jaliknig ishlab chiqaruvchi shakli qaror topishi uchun zamin yaratdi. Bu 
davrning katta yutuqlaridan biri kamon va o‘q-yoyning kashf etilishidir. SHuningdek, bu davrga 
mehnat qurollariga ishlov berish takomillashdi, ularning turlari ko‘payib bordi. Bu davrda 
mikrolitlar juda nozik ishlardan tortib, o‘ta og‘ir vazifalargacha bajarar edi. Bu davrda vatanimiz 
hududida ibtidoiy san’at paydo bo‘ldi. Mezolit davrga oid moddiy manbalar saqlangan madaniy 
qatlamlar qo‘shilish makoni (Toshkent) Machay g‘or makoni (Boysun), Obishir (Farg‘ona vodiysi) 
g‘or makonidan topib o‘rganilgan. Markaziy Farg‘onadan 80 ga yaqin mezolit davri yodgorliklari 
topib o‘rganilgan. Mehnat qurollari trapetsiya va uchburchak shakldan mayda qurolchalar - 
mikrolitlardan iborat. Suyakdan yasalgan va bigich qurollarining topilishi ham muhim ahamiyat 
kasb etadi. 
Neolit uzoq davom etgan tosh asrining so‘nggi va yakunlovchi bosqichidir. Neolit so‘zi 
ham grekcha («neos»-yangi, «litos»- tosh) so‘zidan olingan bo‘lib, ya’ni tosh asri degan 
tushunchani bildiradi. Arxeologiya faniga neolit tushunchasini ingliz arxeologi Lebbok olib kirgan. 
Neolit davrida iqlim hozirgi davrga ancha yaqin bo‘lgan, u davr kishilari er yuzi bo‘lab ancha 
keng tarqala boshlagan. Ular turli tabiiy sharoitga moslasha boshlagan va alohida mdaniyat 
yaratgan. Turli geografik muhit va shart–sharoitdan kelib chiqib ularning mehnat qurollari, uy- 
ro‘zg‘or buyumlari, turar-joylari va xo‘jaliklari ham har xil shaklga ega bo‘lgan. Bu esa xo‘jalikning 
notekis rivojlanishiga sabab bo‘lgan. Janubiy o‘lkalarning serhosil joylarida yashagan kishilar 
xo‘jalikning dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik shakllari rivojlangan. Shimoliy 
o‘lkalarda esa tabiiy sharoitning noqulayligi tufayli, uzoq vaqt orqada qolib ketgan. 
Neolit davri kishilarining eng katta yutug‘i bu – ishlab chiqaruvchi xo‘jalik shaklining 
qaror topishi va kulolchilikning paydo bo‘lishidir. Bu davrda shuningdek, to‘qimachilikning kashf 
etilishi, o‘zaro buyum almashinuvi rivojlanadi. O‘rta Osiyoning janubiy erlarida xususan, 
Kapetdog‘ etaklaridag dehqonchilik va ilk chorvachilik qaror topib daryo va ko‘llarning sohilida 
ovchilik va baliqchilik rivoj topa boshlaydi. O‘rta Osiyoda yashagan neolit qabilalari xo‘jalik 
shakllariga ko‘ra Jaytun, Kaltaminor va Hisor madaniyatiga bo‘lib o‘rganiladi .Ularning sanasi 
miloddan avvalgi VI-IV-III ming yilliklar bilan belgilanadi. Bu davrda janubiy mintaqalarda 
guvaladan turar joylar barpo eta boshlangan. Uylar asosan bir xonadan iborat bo‘lib, ularda xo‘jalik 
uchun maxsus qurilgan imoratlar ham mavjud. Vatanimiz hududida bu davrga oid Kaltaminor 

---

madaniyati rivojlanib, uning izlari Amudaryoning quyi oqimidagi hududlarda ya’ni hozirgi 
Xorazm viloyati va qorqalpog‘iston Respublikasi hududlarida tarqalgan. Bu madaniyat sohiblari 
xo‘jalikning o‘zlashtiruvchi shakli bilan shug‘ullanib, ularning moddiy madaniyati namunalari 
Jonbos 4 yodgorligida o‘z aksini topgan. Ularnng uy joylari karkaz shaklida barpo qilingan kata 
chaylalardan iborat.
Ularning o‘rtasida umumjamoa uchun mo‘ljallangan katta o‘choq va uning atrofida esa 
alohida oilalarning o‘choqlari joylashgan. 
Miloddan avvalgi III ming yillikning ikkinchi choragiga kelib O‘rta Osiyoning qadimgi 
tarixida bronza davri boshlanadi. Bu davrga kelib tarixiy taraqqiyotning barcha sohalariga 
rivojlanishning keyingi bosqichga kirishi, kishilik jamiyati tuzilmalarining chuqurlashishi va 
qadimgi dehqonlar tomonidan yangi mintaqalarning o‘zlashtirilishi va shimoliy mintaqalarda 
ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlarning chuqurlashuvi kuzatiladi. Janubiy Turkmanistoning eneolit 
davri manzilgohlarining ayrimlari o‘rnida rivojlangan qadimgi qishloqlar strukturasi 
murakkablashib ular ma’lum vohaning madaniy va iqtisodiy markazlari darajasiga ko‘tariladi. Bu 
davrga oid yirik hajmdagi manzilgohlar alohida qismlarga (sitadel, aholi uy-joylari va dastlabki 
ishlab chiqarish inshootlari) dan iborat bo‘lib, ular mudofaa tuzumi, mahbatli va diniy xarakteridagi 
qurilish inshootlari, tabaqalashgan aholi qatlamiga mansum uy- joylar o‘rin olgan. Mazkur 
belgilarga ko‘ra ushbu yodgorliklar o‘zidan qadimgi sharqqa xos protoshahar madaniyatini 
namayon qiladi. Bunday manzilgohlardan janubiy Turkmaniston hududida joylashgan 
Namozgohtepa, Oltintepalar muhim o‘rin tutadi. Miloddan avvalshi II ming yillikning boshlariga 
kelib bu turdagi madaniyat inqirozga uchrab protoshahar madaniyatining rivojlanishi hozirgi 
Murg‘ob va Surxon vohalariga ko‘chadi. Murg‘ob vohasida bu davrga oid bir necha dehqonchilik 
tumanlarida qadimgi manzilgohlar rivojlanib, ulardan Tug‘aloq, Gonurlar ajralib turadi. Bu 
yodgorliklarda qadimgi uy-joylar, hunarmandchilik ustxonalari, mudofaa inshootlari qoldiqlari, 
qadimgi ibodatxonalarning o‘rni qazib o‘rganilgan. 
Surxon vohasida miloddan vavalgi II ming yillikning ikkinchi choragidan boshlab, Sopolli 
madaniyati qaror topadi. Bu madaniyat o‘z tarixiy taraqqiyotida to‘rtta bosqichni bosib o‘tgan. 
Sopolli madaniyatining ilk bosqichiga oid yodgorliklardan Sopollitepa yaxshi o‘rganiladi. U ikki 
qator mudofaa devori bilan o‘ralgan bo‘lib, sakkista kvartaldan tashkil topgan. Manzilgoh 
xarobalarida uy-joy xarobalari, hunarmandchilik ustaxonalari va shuningdek, yuzdan ortiq qabrlar 
(qabrlar uylarning ichida joylashgan) hamda ularda o‘rin olgan moddiy manbalar topib o‘rganilgan. 
Sopolli qishlog‘qi qadimgi aholisini asosiy Mashg‘uloti sug‘orma dehqonchilik bo‘lgan. Ular 
sopolli buyumlarni kulolchilik charxida yasashgan. Keyingi Jarqton bosqichi (mil.av. 1500-1550 
y.y.)ga kelib ushbu madaniyat o‘z tarixiy taraqqiyotining yuqori bosqichiga ko‘tariladi. 
Manzilgohlar hajmi yiriklashib, me’morchilik strukturasi murakkablashadi. Bu davrga oid 
Jarqo‘ton yodgorligi o‘rganiladi. U 100 gk maydondan iborat bo‘lib, alohida qismlardan tashkil 
topgan. Manzilgohning bir qismida sitadel (ark) va unga tutash joylashgan aholining turli tabaqa 
vakillariga tegishli uy-joy imoratlari va hnarmandchilik ustxonalaridan iborat mahalla mavjud. 
Sitadelda mahalliy boshqaruv ma’muriyatiga tegishli mahobatli imorat va qadimgi 
otashparastlarning ibodatxonasi o‘rin olgan. Manzilgohdan tashqarida Jarqo‘tonliklarning mozori 
o‘rin olgan. Unda 3 mingga yaqin qabr ochib o‘rganilgan. qabrlardagi moddiy manbalar 
marhumlarning jamiyatdagi mavqeiga qarab qyilgan. Ulardagi ayrim moddiy manbalar va 
tabaqalashgan uy-joy va imoratlarga ko‘ra Jarqo‘rg‘on boqichida aholi o‘rtasida mulkiy tengsizlik 
va tabaqalanish sodir blganligidan dalolat beradi. Umuman, Jarqo‘ton yodgorligining me’morchilik 
xususiyatlari o‘zida aks ettiradi. Jarqo‘ton manzilgohining nima sababdan tashlab ketilganligi 
to‘g‘risidagi masalani olimlar turlicha ifodalashadi. Sopolli madaniyatining keyingi bosqichlari 
(Ko‘zali va Mullali) ga protoshahar shaklidagi manzilgohlar o‘rniga kichik qishloqLar paydo 
bo‘ladi. SHuningdek, bu bosqichga oid qabrlar ham topib o‘rganiladi. Ulardan topib o‘rganilgan 
moddiy manbalarga ko‘ra sopolli madaniyatining so‘nggi bosqichiga kelib aholdi o‘rtasida mulkiy 

---

tengsizlik va tabaqalanish yanada chuqurlashib borganligi kuzatiladi. Umuman, mil.av. II 
mingyillikning oxirlariga kelib Murg‘ob va Surxon vohalaridagi madaniyatlar inqirozga uchraydi. 
O‘zbekistonnng shimoliy mintaqalarida bronza davriga oid chorvador va dehqon – 
chorvador qabilalariga tegishli madaniyatlar tarqaladi.
Ulardan Zaonbobo, Tozabog‘yob hamda tog‘ va tog‘ oldi mintaqalarida yashagan 
chorvador qabilalarning madaniyatlarini keltirib o‘tishimiz mumkin. Zamonbobo madaniyati 
Zarafshon daryosining quyi oqimida joylashgan shu ko‘l atrofidan topib o‘rganilgan yodgorliklar 
va qabirlardan iborat. Zamonbobo mil.av III mingyillikning oxiri va II mingyilliknng birinchi yarmi 
davomida rivojlanadi. Yodgorliklar erto‘la shaklida uy-joylar va qabrlardan iborat. Mazkur 
yodgorliklardan tosh qurollar, metalldan ishlangan va zeb-ziynat buyumlari, sopol buyumlar, 
xumdonlaryovvoyi va xonaki hayvonlar suyaklari Aniqlangan. Manzilgoh va qabrlardan bug‘doy 
qoldiqlari ham Aniqlangankim, Zamonboboliklar hayotida chorvachilik bilan birgalikda 
dehqonchilik ham muhim o‘rin tutganligidan dalolat beradi. Dehqonchilik neolit davri Jaytun 
madaniyati shaklida bo‘lgan. Shuningdek, ular qo‘shimcha Mashg‘ulot sifatida ovchilik bilan ham 
shug‘ullanganlar. 
Amudaryoning quyi oqimi hududlarida bronza davriga oid va suyurga va uning davomida 
Tozabog‘yob madaniyatlari rivojlanib ularning moddiy madaniyati va xo‘jalik xusmusiyatlari 
bilan bog‘liq masalalar arxeologik jihatdan o‘rganilgan. qadimgi Xorazm aholisi xo‘jaligijda 
dehqonchilik ustun blib, qadimgi sug‘orish inshootlarining izlari yaxshi saqlangan. Ular yarim 
erto‘la shaklidagi uylarda istiqomat qilishgan. Sopol idishlar qo‘lda ishlangan. Shuningdek, 
Farg‘ona vodiysi hududlarida bronza davriga oid qayroqqum va Chust madaniyatlari rivojlangan. 
qayroqqum madangiyatiga mansub aholining erto‘la shaklidagi uy-joylari va metallga ishlov berish 
ustaxonalari izlari Aniqlangan. Chust madaniyatining quyi bosqichi so‘nggi bronza, yuroqi 
bosqichi esa ilk temir davriga oiddir. Chustliklarning bu davrga oid o‘troq mangzilgohlari va 
ulardan uy ro‘zg‘or manzilgohlari topib o‘rganilgan. Ko‘rinishidan bronza davri uylari erto‘la 
shaklida bo‘lgan, sopol idishlari qo‘lda yasalib, atrofida naqshlar berilgan. Bronzaga ishlov berish 
yaxshi rivojlangan. Chustliklar xo‘jalik xususiyatlariga ko‘ra dehqonchilik va chorvachilik bilan 
shug‘ullanishgan. 
Temir davri O‘rta Osiyo tarixida chuqur tarixiy-madaniy o‘zgarishlar bilan belgilanadi. Bu 
davrga kelib o‘troq dehqonchilik hududlari kengayib, strukturasi ko‘ra murakkablashadi. qadimgi 
shaharlar va davlat birlashmlari paydo bo‘ladi. Janubiy mintaqalarda so‘nggi bronza davri 
protoshahar madaniyati inqirozga uchrab uning o‘rnida o‘ziga xos madaniyat qaror topadi. Bu davr 
madaniyati, xususan, yodgorliklari strukturasiga ko‘ra ixcham va murakkabligi bilan ajralib, ular 
vatanimiz hududida qadimgi shaharlarning paydo bo‘lishida aossiy tugun bo‘lib xizmat qilgan. 
O‘zbekiston hududida qadimgi shahar turidagi manzilgohlardan manzilgohlardan qiziltepa 
(Surxandaryo), Uzunqir va Erqo‘rg‘on (qashqadaryo), Afrosiyob va Ko‘ktepa (Samarqand) 
ma’lum. Ular keng maydondan iborat qadimgi manzilgoh bo‘lib mahalliy va markaziy ma’muriyat 
apparatiga tegishli mahobatli imoratlardan ark, aholi uy-joylari va ixtisoslashgan hunarmandchilik 
inshootlari joylashgan qismlardan iborat bo‘lib, umumiy mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan 
bo‘lgan. Bu kabi qadimgi shaharlar yirik davlat uyushmalari va ayrim ma’muriy bo‘limmalarning 
markazi vazifasini o‘tagan. Farg‘ona vodiysida shaharsozlik janubiy mintaqalardan o‘ziga xos 
tomonlari bilan jaralib turadi. Bu mintaqada Dalvarzin va Chust kabi qadimgi shahar xarobalari 
saqlanganki, ular shahar qurilishi strukturasiga ko‘ra janubiy mintaqalarning shaharlaridan farq 
qiladi. Miloddan avvalgi I mingyillikning o‘rtalariga kelib, shaharsozlik an’analari mavjud bo‘lgan 
hududlarda urbanizatsiya jarayonining chuqurlashuvi, qolgan hududlarda esa shakllanishi 
kuzatiladi. 
Antik davri O‘rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy-siyosiy hayoti murakkab jarayonlar: 
bosqinchilik yurishlari, xalqlar va madaniyatlarning kirib kelishi, mintaqaviy davlatlarning tashkil 
topishi va boshqa o‘zgarishlar bilan belgilanadi. Bu esa har bintaqada o‘ziga xos madaniyatning 

---

shakllanishida o‘ziga muhim omil bo‘lib xizmat qilgan. Antik davrga kelib qisman qadimgi 
shaharlarning rivojlanishi bilan birgalikda Yangi shahar markazlari paydo bo‘ladi va rivojlanadi. 
Bu davrga oid yirik shahar markazlaridan Dalvarzin, Zartepa, Erqo‘rog‘on, Afrosiyob, 
Ko‘ktepa, Tuproqqala, Kanxa va boshqadarning o‘rnida keng ko‘lamli arxeologik tadqiqot ishlari 
amalga oishirilib, natijada mazkur davr shaharlarining tuzulishi, ulardan o‘rin olgan qurilish 
inshootlari, ularninrg qurilish usullari va texnikasi, shuningdek, qadimgi xalqlar yaratgan boy 
moddiy va ma’daniy madaniyat namunalari o‘rganilgan. Ushbu shahar markazlari iqtisodiy, savdo 
va madaniy markaz bo‘lish bilan birgalikda Yunon – Baqtriya podsholigi, Kushon podsholigi, 
Qang‘lar davlati, Xorazm va Davan kabi yirik davlatlar yoki ularning tarkibidagi ayrim ma’muriy 
bo‘linmalarning markazi ham bo‘lgan. SHahar xarobalarida va alog‘ida joylashgan diniy inshootlar 
o‘z davri aholisining g‘oyaviy qarashlarini ochib berishda yordam beradi. Bu davrda qadimgi 
O‘zbekiston aholisi bir necha dinlarga e’tiqod qilganliklarini hozirgi paytda saqlanib qolgan 
topilmalar va ibodatxona xarobalaridan ko‘rish mumkin. Xususan, Surxon vog‘asida Budda 
ibodatxonalari va stupalari (Qoratepa, Fayoztepa, Zurmala, Dalvarzintepa ibodatxonasi), 
zardushtiylar (Dalvarzintepa) ibodatxonasi, Xorazm vohasidagi turli xil Ossuariylar va joylardagi 
diniy xarakterdagi ayrim topilmalar fikrimizning dalilidir. Qadimgi qishloq hayotini yoritib 
berishda ham arxeolog manbalar muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ko‘plab qishloq xarobalari 
o‘rganilgan. Antik davrga oid yodgorliklardan topib o‘rganilgan hayokalchalar, tasviriy san’at 
namunalari, yozuvlar va boshqa moddiy manbalar o‘z davri kishilarining ijtimoiy-iqtisodiy va 
madaniy hayotlarini yoritib berish bilan birgalikda boshqa xalqlar bilan aloqalari va o‘zaro ta’siri 
masalalarini ochib berishda yordam beradi. Dalvarzintepa, Xolchayon, qoratepa va Fayoztepa 
xarobalaridan boy mazmunga ega bo‘lgan haykalchalar va tasviriy san’at namunalari ochilib, 
yuksak darajada rivojlangan madaniyat qaror topganligidan dalolat beradi. Ular o‘zida mahalliy 
madaniyat an’analari bilan bilan birgalikda yunon, hind madaniyati namunalarini aks ‘nnbhflb/ bu 
tasvirlar mazmunan ancha boy bo‘lib, murakkab mafkuraviy qarashlarni o‘zida aks ettiradi. 
Qadimgi So‘g‘d, Xorazm, Farg‘ona vodiysi va Toshkent vog‘asi hududlarining bu davrga 
oid madaniyati o‘ziga xos tomonlari bilan ajralib turadi. Ular asosan sodda ishlangan haykalchalar 
va tasvirlaridan iborat bo‘lib, motiviga ko‘ra ko‘proq real hayot, kishilar turmush tarzi va xo‘jalik 
faoliyati yoki nufuzli kishilarni tasvirlashgan.