1-mavzu. Falsafaning fan va dunyoqarashga doir mohiyati Reja

Falsafaning axloqiy funktsiyasi odamlar xulq-atvori va u yoki bu jamiyatda yuzaga keluvchi 
munosabatlar bilan bog`liq.
Falsafaning tarbiyaviy funktsiyasi haqida fikr yuritilganda bu masalaning xalqaro darajadagi 
keng va har tomonlama muhokamasi natijalarini hisobga olgan holda so`z yuritish o`rinli bo`ladi. 
Bugungi kunda nafaqat ayrim xalqlar, balki butun jahon hamjamiyati o`z-o`zini anglab etishga 
yo`naltirilgan falsafaga muhtojdir. Buni 2002 yildan YUnesko qaroriga binoan, butun dunyoda 
har yili noyabr oyining uchinchi payshanbasida o`tkaziladigan “Jahon falsafa kunlari” ham, 
hozirgi kunda dunyo uchun eng muhim masalalarga e`tiborini qaratadigan Jahon falsafa 
Kongresslari ham tasdiqlaydi. Darhaqiqat bunday kongress birinchi marta 1900 yilda Frantsiyada 
o`tkazilgan, 1948 yildan boshlab uni har besh yilda bir marta o`tkazish an`anaga aylangan. 
Xususan, 1998 yilda Boston shahrida (AQSH) bo`lib o`tgan XX jahon falsafa kongressi 
“Paydeyya: insoniyatni tarbiyalashda falsafa” mavzusiga bag`ishlangan bo`lsa, Turkiyaning 
Anqara shahrida o`tkazilgan XXI Jahon falsafa kongressida “Falsafa jahon muammolari bilan 
yuzma-yuz” mavzusi atroflicha muhokama qilindi. XXII jahon falsafa kongressi birinchi marta 
Osiyo mamlakati bo`lmish Koreya respublikasining Seul shahrida “Hozirgi davrda falsafani 
qayta anglash” degan umumiy mavzu ostida bo`lib o`tdi. Kongresslarning mavzularidan ko`rinib 
turganidek, falsafa real hayot bilan uzviy bog`liq va eng muhim muammolarni anglab etishga 
xizmat qilib keldi. SHunday muammolardan biri – insonni shaxs sifatida tarbiyalash va kamol 

---

toptirishda falsafaning roli va ahamiyati masalasidir. Buning uchun esa, albatta, qadimgi davr 
mutafakkirlarining asarlariga yana bir bor murojaat etish taqozo etiladi. 
Qadimgi mutafakkirlar har tomonlama ta`lim va tarbiyani, ya`ni o`z qobiliyatlari va 
imkoniyatlarini ro`yobga chiqarishga qodir bo`lgan jismoniy va ma`naviy jihatdan komil insonni 
voyaga etkazishni «paydeyya» (yunon. pais – bola) atamasi bilan ifodalaganlar. O`sha vaqtlarda 
paydeyya aristokratiyaning o`ziga xos belgisi hisoblangan; endilikda faylasuflar ta`lim va tarbiya 
muammolarini yana birinchi o`ringa qo`yib, ularni hal qilishda falsafaning rolini aniqlashga 
harakat qilar ekanlar, bu tushunchani yana esga oldilar. Xususan, Boston kongressidagi asosiy 
ma`ruzalarning mualliflaridan biri frantsuz faylasufi P`er Obenk: «Insonning vahshiyona 
tabiatidan ma`rifatli tabiatga o`tish imkoniyati qay darajada mavjud?», degan savolni o`rtaga 
tashlaydi. Uning fikricha, insonning yagona tabiati ikki ma`noli bo`lib, faqat ma`rifat (paydeyya) 
odamzotni so`zning to`liq ma`nosidagi insonga aylantiradi yoki, Platon ta`biri bilan aytganda, 
paydeyya uning ko`zini ochadi.
Biroq ma`rifatning vazifasi ko`zga ko`rish qobiliyatini berishdan emas, balki unga to`g`ri 
qarashni o`rgatishdan iboratdir. Demak, Platon, Demokrit, Zardo`sht va boshqa mashhur 
faylasuflar fikriga tayanib, ma`rifat yordamida, ta`lim va tarbiya jarayonini zo`rlikka qarshi 
yo`naltirish va odamzot aql-idrokini kamol toptirish orqali insonning boshqacha tabiatini 
yaratish mumkin. «Paydeyya» tushunchasi bolani tarbiyalab komil insonga aylantiruvchi ta`lim 
jarayoniga e`tiborni qaratadi. Qadimgi yunonlar «texne» va «paydeyya» kabi tushunchalarni 
farqlaganlar; birinchi atama bilimni, ya`ni o`rganish mumkin bo`lgan narsani anglatsa, ikkinchi 
atama bilim berish manbaini emas, balki to`g`ri fikr manbaini anglatadi. Bunda paydeyya, 
Aristotel` ta`biri bilan aytganda, insonni o`zini o`zi kamol toptirishga rag`batlantirishi lozim. Shu 
bois Protagor, Suqrot va Platon aytganidek, falsafadan saboq berishda ishontirish mahoratini 
emas, balki to`g`ri fikr yuritish mahoratini o`rgatishga e`tibor qaratish muhim.