1-мавзу: “глобал иқтисодий ривожланиш” фанининг предмети ва услубиёти ҳамда вазифалари

Antiglobalizmning tasnifi va asosiy shakllari.

Antiglobalizm harakatining tasnifi, har qanday tasniflar singari nisbatan shartlidir, chunki amalda antiglobalizm harakatining barcha shakllari bir-biri bilan uzviy bog‘liqdir. Biroq nazarda tutilayotgan tasnif, antiglobalizm harakatining asosiy shakllariga xos belgilari xususiyatlarini yanada aniqroq namoyish etishga imkon beradi. Tasnif natijasi o‘laroq, antiglobalizmni oltita asosiy shaklini ajratib ko‘rsatish mumkin:

1. 
   Iqtisodiy antiglobalizm. Antiglobalizmning iqtisodiy shakli, uning boshqa shakllariga nisbatan eng muhimi deyish mumkin va uning asosiy ko‘rinishlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:
   

-milliy iqtisodiy manfaatlardan farqli o‘laroq, transmilliy korporatsiyalarni iqtisodiy manfaatlarini qo‘llab - quvvatlovchi hukumatlarga qarshi qurolli kurash;
-globallashuv siyosatini olib boruvchi xalqaro tashkilotlar faoliyatiga qarshi kurash;
-antiglobalistlar o‘zlarining sammitlarini va konferentsiyalarini o‘tkazishi, yangi tarafdorlarni jalb qiladigan qarshi kurash nazariyasini(mavkurasini) ishlab chiqish;
-transmilliy korporatsiyalar faoliyatiga qarshi harakatlar(tovar va xizmatlarni kuch ishlatish yo‘li bilan va sud orqali baykot qilish).
Iqtisodiy antiglobalizmni keng jamoatchilikka ko‘proq ma’lum bo‘lgan shakli bu mitinglar, namoyishlar va manifestatsiyalardir. Ular birinchi navbatda —katta sakkizlik” mamlakatlari sammitlari va jahon iqtisodiy forumlari, Xalqaro Valyuta Fondi va Jahon Banki yig‘ilishlari paytida olib boriladi.

2. 
   Moliyaviy antiglobalizm. Hozirgi zamonda shakllangan ijtimoiy siyosiy sharoitda iqtisodiy globalizm moliyaviy globalizm bilan uyg‘unlashib ketadi. Moliyaviy antiglobalizmni etakchi o‘ziga xos avangardi bo‘lib ATTAS hisoblanadi. Attas- bu 1998 yilda Frantsiyada tashkil etilgan bo‘lib, u —moliyaviy operatsiyalarda fuqarolar foydasiga soliq solishni qo‘llab - quvvatlash uchun ijtimoiy(sotsial) harakat”dir. ATTAS - antiglobalizm harakatining eng kuchli yadrosi - markazi hisoblanadi.
   

Moliyaviy sohada antiglobalistlarning talablarini bir nechta qoidalarda umumlashtirish mumkin:
-qarzdor rivojlanayotgan va sobiq kommunistik mamlakatlarni qarzlarini bekor qilish;
-xalqaro kreditlar berishni yangi qoidalarini ishlab chiqish;

• 
  Xalqaro Valyuta Fondi va Jahon Bankini demokratik tamoyillar asosida tashkil etiladigan mintaqaviy banklar tizimi bilan almashtirish.
  

Ularning talablaridan ko‘rinib turibdiki, barcha sohalarda va ayniqsa moliyaviy-iqtisodiy sohada mamlakatlarning va TMK larning faoliyatlarini muayyan darajada tartibga solish, barcha mamlakatlarning iqtisodiy manfaatlarini xalqchil qoidalar asosida ro‘yobga chiqarish talab qilinadi.
3.Siyosiy antiglobalizm. Siyosiy antiglobalizm xrakatining asosiy shakli, uni o‘z oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalari bilan bog‘liq bo‘lib, siyosat sohasidagi globallashuvning ziddiyatlari va kamchiliklarini ajratib olib, ularning mazmun- mohiyatini ochib berish va jahon hamjamiyatiga ma’lumot sifatida etkazib berishdan iborat. YAna shuningdek, —molekulyar aktsiyalar”(molekulyarnie aktsii protesta) va jahon mamlakatlari o‘rtasidagi siyosiy munosabatlarni xalqchillashtirib uyg‘unlashtirish chora-tadbirlarini ishlab chiqishdir.
Siyosiy antiglobalizmni boshqa antiglobalizm harakatlaridan ajratib alohida ko‘rib chiqish juda muhim, chunki globallashuv nafaqat texnik-iqtisodiy rivojlanishning, balki asosida iqtisodiy manfaatlar yotgan siyosatning ham ob’ektiv natijasidir. Global iqtisodiyotni vujudga kelishining asosiy agentlari bo‘lib —Katta ettilik” mamlakatlari hukumatlari va ular tomonidan nazorat qilinadigan xalqaro tashkilotlar(institutlar) - Xalqaro Valyuta Fondi(jamg‘armasi), Jahon Banki(JB) va Butunjahon Savdo Tashkiloti(BJST) hisoblanadi. Bu tashkilotning(institutning) asoslarini —Katta ettilik ” hukumatlari va tashkilotlari tomonidan Vashington Konsensusi - deb nomlangan talablar ruhida olib borilgan siyosat, ya’ni qayta tartibga solish, erkinlashtirish va xususiylashtirish siyosati yaratdi.
4.Informatsion antiglobalizm. Informatsion (axborotlashgan)
antiglobalizmning eng ko‘p tarqalgan shakllari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:

• 
  transmilliy korporatsiyalar va kompaniyalarga qarshi maqsadli informatsion aktsiyalar, ya’ni ularga qarshi chora-tadbirlar va chiqishlar(shu jumladan xakerlar yordamida);
  

-antiglobalistlarning informatsion - axborotli targ‘ibot va tashviqotlari;

• 
  turli mamlakatlarda omaviy chiqishlarni tashkil etish uchun internetdan foydalanish.
  

Globallashuvga qarshi harakatda internet juda muhim rolb o‘ynaydi. U gorizontal aloqalarni amalga oshirishga va globallashuvga qarshi harakatda kichik guruh bo‘g‘inlarini tezkor ravishda yaratishga imkon beradi. Transmilliy koaporatsiyalarga va kompaniyalarga qarshi maqsadli chiqish uchun antiglobalistlar harakati faollari internetda o‘zlarining ixtisoslashgan saytlarini yaratganlar.

3. 
   Gumanitar(insonparvar) antiglobalizm. Gumanitar - insonparvar antiglobalizmning nomoyon bo‘lish shakllari siyosiy va informatsion antiglobalizmning shakllariga o‘xshaydi va ular quyidagilardan iborat:
   

-“molekulyar aktsiyalar” orqali;

• 
  antiglobalistlar o‘zlarining insonparvarlik g‘oyalari va harakatlari bo‘yicha sammitlar o‘tkazadilar;
  
• 
  Ommaviy axborot vositalari orqali insonparvarlik g‘oyalarini targ‘ib qiladilar.
  

-Globallashuvga qarshi harakat nomoyondalari o‘z faoliyatlarida umuminsoniy-insonparvarlik tamoyillari va g‘oyalarini hamda mavkuralarini himoya qiladilar. Unga ko‘ra har bir inson, qanday etnik guruhga tegishli bo‘lishidan qat’iy nazar huquqlari, erkinliklari va burchlari bo‘yicha umuminsoniy tenglikka ega.
Antiglobalistlarning talablari umuminsoniy qadriyatlarga asoslanadi:

• 
  erkin mehnat;
  
• 
  zamonaviy qulaylik darajasini ta’minlovchi etarlicha moddiy ne’matlar;
  
• 
  madaniyat va madaniy yutuqlardan erkin foydalanish asosida ta’lim va shaxsning intelektual hamda ma’naviy rivojlanish imkoniyati;
  
• 
  oila va bolalar muhofazasi, oilaviy qadriyat;
  
• 
  sog‘liqni saqlash va uni ishonchli himoya qilish;
  
• 
  shaxsni qadr-qimmatini hurmat qilish va uni xavfsizligini ta’minlash;
  
• 
  qarigan uni yashashini va maishiy faravonligini ta’minlash.
  

Bu harakat nomoyondalari safi ko‘proq yirik olimlar, yozuvchi-publitsistlar, san’atshunos va ma’rifatparvar shaxslardan iborat.

3. 
   Ekologik antiglobalizm. Antiglobalistlar tomonidan jamoatchilikni e’tiborini qaratadigan eng muhim jihatlardan biri ekologik muammolar hisoblanadi. Ekologik antiglobalizmni asosiy shakllari bo‘lib ekologik forumlar va ekologik muammolarni hal etish yo‘nalishidagi uchrashuvlar hisoblanadi. Bu ekologik forum va uchrashuvlarda quyidagi dolzarb masalalar ko‘rib chiqiladi:
   

Ekologik muvozanatni buzilishini turli shakllariga qarshi ommaviy va maqsadli harakatlar;
Genetik jihatdan o‘zgartirilib modefikatsiya qilingan o‘simliklar ekilgan
maydonlarni yo‘q qilish;
O‘rmonlarni kesilishiga qarshi kurashish va ularni kengaytirish hamda ko‘paytirish choralarini ishlab chiqish va qo‘llash;
Yirik va o‘rta miqiyosdagi shaharlarni ko‘kalamzorlashtirish, chiqindilarni qayta ishlash va zaharlilarini yo‘q qilish orqali ekologik muhitni yaxshilash.
Ekologik antiglobalizmning vujudga kelishi XX asrning ikkinchi yarmida yadroviy qurollarni ishlab chiqarilishi va sinovdan o‘tkazilib turilishi hamda tabiy resurslarni ayovsiz ishlatilishi, sanoat chiqindilarini tabiatni ifloslanishiga olib kelishi natijasida amalga oshdi. Dastlab bu harakatning nomoyondalari ilm-fan vakillari bo‘lib, ular o‘zlarining atrof muhitni muhofaza qilishga qaratilgan takliflari va ilmiy ishlanmalari bilan tashabbus ko‘rsatib chiqdilar. Natijada, 1972 yili eng yirik jahon tashkiloti BMT, atrof - muhitni muhofazasi bo‘yicha alohida maxsus dastur(YUNEP)ni ishlab chiqib, hozirgi kungacha shu dastur asosida BMTga a’zo mamlakatlarning qariyb barchasida atrof - muhit muhofazasi bo‘yicha talaygina ishlar amalga oshirilmoqda. Bundan tashqari, 1992 yili atrof - muhit muhofazasi bo‘yicha Rio-De-Janeyroda o‘tkazilgan BMTning konferentsiyasida 27ta tavsiyaviy xarakterdagi tamoyillar ishlab chiqilib, shu asosda ekologik xavsizlikning universal me’zonlari qabul qilinib, chiqindisiz texnologiyalarni joriy etish, sanoat va harbiy sohadagi chiqindilardan rejali foydalanish, yangi avlodni atrof muhitni asrab - avaylashga qarata tarbiyalash borasidagi ishlarni amalga oshirish belgilanlan edi. Hozirgi kunga kelib, ekologiyani - tabiy muxitni tiklash va uni asrash eng dolzarb masalaga aylangan.
XULOSA. SHunday qilib, antiglobalizm(mondializm)ning vujudga kelishi ob’ektiv asosga ega, chunki globallashuv, ishlab chiqarish kooperatsiyasining dastlabki bosqichidan boshlab asta-sekin keng qamrovli integratsiyaga aylanishi, jahon bozorini vujudga kelib kengayishi, yirik kapital egalari manfaatlari ko‘zlanib kapital migratsiyasining kuchayishi va uning turlarini ko‘payishi, mustamlakachilik siyosati tufayli rivojlanmagan mamlakatlarni iqtisodiy va siyosiy qaramlikka tortilishi, ularga qarshi kuchlarni vujudga kelishiga sabab bo‘ldi.
XX asrda yuqorida ko‘rsatilgan jarayonlarni kengayishi va transformatsion tus olishi, ya ’ni iqtisodiy resurslarga boy mamlakatlarni Transmilliy korporatsiya va kompaniyalar tomonidan qamrab olinishi, “katta ettilik” davlatlari, ayniqsa AQSHning dunyo gegemonligiga intilishi va shu jarayonlar bilan bog‘liq barcha siyosiy - iqtisodiy harakatlar tufayli va yana foyda - naf ketidan quvib, mamlakatlar hukumatlari yordamida Transmilliy korporatsiya va turli savdo kompaniyalarining yangi bo‘g‘inlarini - filiallarini tashkil etilishi hamda ular faoliyatini kengayishi, tabiy resurslarni maksimal darajada o‘ndirilib ishlatilishi va hokazo, natijada, mamlakatlararo iqtisodiy, siyosiy, Fan-texnika, informatsion va boshqa aloqalarning kuchayishi hamda kengayishi, ushbu jarayonlarni tartibga olish va boshqarish uchun xalqaro tashkilotlar(institutlar)ning tashkil etilishi, ular faoliyatining kengayishi, globallashuv jarayonlarini baynalminallashuviga olib keldi. Baynalminallashuv esa jahon miqiyosidagi sotsial-iqtisodiy va siyosiy aloqalarning kuchayishiga, mamlakatlar iqtisodiyotini bir-biriga chambarchas bog‘liq bo‘lib qolishiga, ayrim rivojlanayotgan mamlakatlarning, rivojlangan mamlakatlarga iqtisodiy va ayniqsa moliyaviy jihatdan qaramligini hamda ularning qarzlarini ortib borishiga olib keldi. Buning natijasida, nafaqat rivojlanayotgan mamlakatlarda, balki rivojlangan mamlakatlarda ham globallashuv jarayonlariga qarshi harakatlar kuchayib ketdi.
Globallashuv jarayonlariga qarshi harakat turli shakllarda nomoyon bo‘lib, u globallashuvning salbiy oqibatli tendentsiyalariga qarshi harakat sifatida tavsiflanadi. Antiglobalizm(mondializm)ning har bir shakli o‘ziga xos tarzda rivojlanib, uning ko‘lami kengayib bormoqda.
Takrorlash uchun savollar va topshiriqlar:

1. 
   Antiglobalizm tushunchasi mohiyatini tushuntiring?
   
2. 
   Globallashuv va mondializm tushunchalarini mazmun-mohiyatini tushuntiring?
   
3. 
   Antiglobalizm(mondializm)ni vujudga kelishining sabablari?
   
4. 
   Antiglobalizmni vujudga kelishi ob’ektiv sabablarga egami?
   
5. 
   Antiglobalizm va sotsial-reformizm variantini qanday tushunasiz?
   
6. 
   Antiglobalizmni asosiy turlarini vujudga kelishini sabablari?
   
7. 
   Iqtisodiy antiglobalizmni mohiyati?
   
8. 
   Moliyaviy antiglobalizmni mohiyati?
   
9. 
   Siyosiy antiglobalizmni mohiyati?
   
10. 
    Informatsion antiglobalizmning mohiyati?
    
11. 
    Gumanitar(insonparvar) antiglobalizmning mohiyati?
    
12. 
    Ekologik antiglobalizmning mohiyati?
    

Bibliografik ma’lumotnoma:

1. 
   Berkinov B.B., Ashurova D.S., Abdullaeva M.K., Raximov J.M. “Global iqtisodiyot” (O‘quv qo‘llanma), - T.: TDIU, 2019 y. 232 -bet.
   
2. 
   Globalbnbie tendentsii 2030: Albternativnbie mirbi [Elektronnbiy resurs]. Natsionalbnbiy Sovet po razvedke. — Dekabrb 2012. — Rejim dostupa:http://www.nkibrics.ru/system/ asset publications/ data/53c 7/b3a 1/676 c /7631/400a /0000/original/ Global-Trends-2030-RUS.pdf?1408971903.
   
3. 
   Zaytseva I.A. Globalbnbie riski, kak faktorbi, v1iyayuщie na sovremennuyu sistemu mejdunarodnbix otnosheniy // Problembi postsovetskogo prostranstva. — 2017.
   

• 
  T. 4. — № 4. — C. 356-363.
  

4. 
   K seredine veka 68% naseleniya planetbi budet jitb v gorodax [Elektronnbiy resurs]. Organizatsiya Ob’edinennbix Natsiy, Departament po ekonomicheskim i sotsialbnbim voprosam. — Nbyu-York. — May 2018.
   

XULOSA
Global iqtisodiy tizim- bu milliy iqtisodiyotlarni yagona jahon bozor tarmog‘lariga birlashtirgan iqtisodiy, huquqiy va siyosiy munosabatlar majmuidir. Jahon iqtisodiyotini shakllanishining asosi ayrim tovarlarni yoki xizmatlarni ishlab chiqarishda mamlakatlarning xalqaro ixtisoslashuvidir. Umumiy iqtisodiy makonni shakllantirish o‘zaro manfaatli almashinuvga qaratilgan. Jahon iqtisodiyotining o‘ziga xos xususiyati - bu bir xil bo‘lmagan milliy iqtisodiyotlarni o‘zaro munosabatlarning teng sharoitlariga ega bo‘lgan yagona iqtisodiy makonga qo‘shilishidir. Milliy xo‘jaliklarni unifikatsiyasi(yopiqligi, biqiqligi) jarayonida iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilarining siyosiy manfaatlari zarar ko‘radi, tashqi siyosiy omillar va jahon bozorining holati o‘zgaradi, shuning uchun global iqtisodiyotda qabul qilingan qarorlarning nomuvofiqligi, uni bashorat qilishning murakkabligi bilan ajralib turadi.
Global iqtisodiyotining asosiy xususiyatlaridan biri - bu ilmiy- texnikaviy taraqqiyotning jadallashuvi va uning natijalarini, ya’ni yangi texnologiyalar, materiallarni va biznesni boshqarish usullarini faol joriy etilishi iqtisodiyotning barcha sohalarini rivojlanishini ta’minlaydi hamda nomoddiy aktivlarning (intellektual mulk, ishbilarmonlik obro‘si) rolini oshiradi. Milliy xo‘jaliklarda ishlab chiqarilgan tovarlarning umumiy hajmini oldi-sotdi qilinadigan (jahon bozorida taqdim etiladigan) va sotilmaydigan (faqat ishlab chiqarilgan mamlakatda taqdim etiladigan) turlarga bo‘linishi jahon iqtisodiyotinivujudga kelishi va uning globallashuvi bilan chambarchas bog‘liqdir. Ammo, hozirgi paytda zamonaviy global iqtisodiyotda moliyaviy xizmatlar, telekommunikatsiyalar va ommaviy axborot vositalari ustunlik qilmoqda. Ushbu holat moddiy ne’matlarni haddan tashqari ko‘paytirish inqirozi va tabiiy resurslarning etishmasligi va xalqaro transportni legallashtirishga katta xarajatlar bilan bog‘liq bo‘lib qolmoqda.
Xalqaro global iqtisodiy aloqalarni rivojlanishida transmilliy korporatsiyalar kapitallari va texnik jihatdan murakkab mahsulotlar ishlab chiqaruvchilar etakchi o‘rinlarni egalladi. TMKlar (transmilliy korporatsiyalar) jahon bozoriga doimiy ravishda yuqori hajmdagi mahsulotlarni ishlab chiqaradilar va etkazib beradilar, infratuzilmani tashkil etadilar va mavjud bo‘lgan hududlarda ish o‘rinlarini yaratadilar. Bunday tadbirlar muntazam ravishda kapital qo‘yilmalarni talab qiladi.
Kapitalni jalb qilish va taqsimlash uchun mamlakatlarni mintaqaviy iqtisodiy va siyosiy birlashmalarga qo‘shilishi natijasida, ularning ochiq iqtisodiyotini shakllanishi, milliy iqtisodiyotlarni nisbatan barqaror rivojlanishiga asos bo‘ladi. Umuman olganda, mamlakatlar va mintaqalarning birlashishi xalqaro raqobatga qarshi turishga, hamkorlik uchun qulay sharoitlarga ega yagona bozorni shakllantirishga yordam beradi. Iqtisodiy rivojlanish darajasi past bo‘lgan mamlakatlar chet el kapitali va ishlab chiqarish quvvatlarini jalb qilish, boshqa davlatlar hisobidan ish o‘rinlari yaratish maqsadida soliq imtiyozlari va offshor zonalarni yaratadilar.
Global iqtisodiy tizimda jahon iqtisodiyoti tarkibidagi mamlakatlarning notekis rivojlanish tandentsiyasi mavjud bo‘lib, u mamlakatlarni iqtisodiy salohiyati va rivojlanish darajasiga qarab differentsialashtiradi. Jahon iqtisodiyotini hozirgi globallashuvi natijasida uchta mamlakatlar guruhi shakllangan:
-eng rivojlangan ("oltin milliard") yuqori turmush darajasi bilan;
-o‘rtacha darajada rivojlangan - mahsulotlar bozorlari, xom ashyo va materiallar etkazib beruvchilar, texnik jihatdan murakkab tovarlarni yig‘ish joylari sifatida ishlatiladi;
-"uchinchi dunyo" mamlakatlari jahon ishlab chiqarishidan chetlashtirilib, hayot darajasi o‘ta pastligi, zararli tarmoqlarning joylashuvi va uchinchi tomonning moliyaviy yordamiga bog‘liqligi bilan ajralib turadi.