1-mavzu: «инсон ҳУҚУҚлари умумий назарияси» фанининг тушунчаси, методи, тизими ва унинг аҳамияти

3-мавзу: ИНСОН ҲУҚУҚЛАРИ ТУШУНЧАСИ ВА ШАХСНИНГ ҲУҚУҚИЙ МАҚОМИ


3.1. Инсон Ҳуқуқлари тушунчаси ва мазмуни
Олдинги бобда инсон Ҳуқуқлари концепцияси (ғоялари) тараққиётининг тари- хий илдизлари очиб берилган эди. Турли дунё халклари жамият тараққиётининг фалсафий, диний ва тарихий хилма хиллиги шахс тушунчаси, унинг жамият ҳаётидаги урни ва ўзаро муносабатидаги фарқни белгилаб берди.
“Инсон”, “индивид” “шахс” тушунчаларидаги фарқ турли маданий тизим- ларда инсон Ҳуқуқларини тушунишдаги карашларга боғлиқдир.
Курсатиб утилганидек, инсон Ҳуқуқлари тушунчаси, ушбу тушунча асо- сида ётган назарий ва Ҳуқуқий концепциялар билан боғлиқдир. Умуман олганда, инсон Ҳуқуқларини тушуниш буйича, икки хил караш ёки йуналиш ажратилади.
Инсон Ҳуқуқлари буйича биринчи тушуниш табиий-Ҳуқуқий концепция (ёки назарий) доирасидир.
Иккинчи йуналиш (ёки караш) позитивизм назария доирасидир.
Табиий Ҳуқуқ доирасида, инсон Ҳуқуқлари — инсонга тугилиши биланок берилган ва тегишли бўлган қадриятлар мажмуидир. Шунинг учун хам уларни ажралмас деб аташади. Айнан, табиий Ҳуқуқ ва унинг мафкураси туфайлигина биз яшаш Ҳуқуқи, эркинлик ва хавфсизлик, инсоний қадр-қиммат ва ор-номусга бўлган Ҳуқуқ, виждон эркинлиги Ҳуқуқи, суз ва эътикод, мулкка бўлган Ҳуқуқ, каби Ҳуқуқларни алоҳида ажратиб курсатишимиз мумкин.
“Инсон Ҳуқуқлари” тушунчасининг ўзи, аввалданок инсоннинг моҳиятини очиб берувчи, уни инсон сифатида ўзини тута билишини курсатиб берувчи қадриятлар билан чамбарчас боғлиқ бўлган табиий Ҳуқуқнинг пайдо бўлиши билан вужудга келди.
Инсон Ҳуқуқлари инсон табиатига оид шундай Ҳуқуқлардирки, уларсиз инсон инсоний мавжудот сифатида мавжуд була олмайди. Ушбу Ҳуқуқ ва эркинлик- лар инсонга ўзининг инсоний сифатларини, интеллектини, кобилиятини ривожлантириш, улардан фойдаланиш хамда рухий ва бошқа эхтиёжларини кондириш имкониятини беради.
Инсон Ҳуқуқлари тушунчасини юридик мазмунда “инсон”, “шахс”, “фуқаро” тушунчаларидан алоҳида ишлатиб булмайди.
Юридик фанлар “шахс” тушунчасини купинча, Ҳуқуқ ёки Ҳуқуқий муно- сабатлар субъекти хакида суз кетганда, ишлатади.
“Инсон” тушунчаси якиндагина юридик фанларга киритилган бўлиб, у айнан инсон Ҳуқуқларини хам миллий, хам халкаро даражада тан олиниши билан боғлиқдир. “Бизнинг фикримизча, — дейди профессор А. Х. Саидов, — “уму­мэътироф этилган инсон Ҳуқуқлари” атамаси халкаро хужжатлар аҳамиятини “халкаро стандартлар” атамасидан кам булмаган даражада акс эттиради”, чун- ки улар давлатлараро даражада ишлаб чиқилади, давлатлараро ҳамкорликни тартибга солишга мулжалланади, уз юрисдикцияси доирасида инсон Ҳуқуқларига хурматни таъминлаб бера олмайдиган ахволда колган, уз халки ва халкаро хамжамият олдида инсон Ҳуқуқларига риоя этиш юзасидан жавобгарликка тортилувчи давлатга нисбатан йуналтирилади”¹
Инсонларни бирлаштирган жамият ишлаб чиқариш ва моддий бойликларни таксимлаш жараёнида, шунингдек сиёсий, маданий ва ижтимоий борликнинг бошқа соҳаларида иштирок этувчи турли алокалар тизимида жойлашган муай- ян кишилардан ташкил топган.
Юридик адабиётлар ва қонунчиликда инсон хакида гапира туриб, шахс, фуқаро, субъект каби атамалар хам ишлатилади. Инсон ижтимоий алокалардан ташкари олинган, яъни тирик мавжудот, инсоният наслининг вакили сифатида каралиши мумкин. “Инсон” тушунчаси инсоният наслининг биологик моҳиятини ифодалайди, унинг кобилияти онгли фаолият юритишдир. Шахс тушунчаси инсоннинг ижти- моий моҳиятини ифодалайди, унинг кобилияти бошқа кишилар билан купс онли ижтимоий алокаларга киришишдир. Фуқаро — бу унинг давлат билан муносабат- ларидан олинган инсондир, яъни маълум Ҳуқуқий макомга эга бўлган шахс.
Ўзининг келиб чиқиши жихатидан, табиат ижодидир, шахс — бу жамият самарасидир, фуқаро — давлатнинг тараққиёт боскичларида юзага келувчи махсулидир. Инсон, шахс, фуқаро тушунчалари индивиднинг турли жихат- ларини акс эттиради:
биринчи — моддий (биологик) негиз, иккинчи — ижтимоий сифатлари,
учинчи — давлат — ташкилий жамиятдаги шахс макоми.
Ушбу атамаларнинг умуммаънавий мазмуни турлича булсада, инсонга, Ҳуқуқий макомга эга бўлган жамият аъзосига нисбатан уларни синонимда куллаш кам учрайдиган ҳолат эмас. Албатта, бунда эътиборга олиш лозимки, ҳар кандай шахс хам у ёки бу давлатнинг фуқароси эмас, “шахс” ёки “субъект” атамалари нафақат инсонга нисбатан, балки Ҳуқуқий муносабатларнинг бошқа субъектларига нисбатан хам қўлланилади. Гудак, рухий хаста одам, акли заиф киши тулаконли шахс ҳисобланмайди. Ҳуқуқ фуқаронинг шахсий хислатлари- ни муомалага лаёкатлиликнинг қуйидаги тоифаларига булади: тўлиқ, нотўлиқ ва қисман, шунингдек, акли расо ва акли норасолик тоифаларига ажратади.
Индивиднинг биологик ва ижтимоий Ҳуқуқий хислатларининг ўзаро алокаси шак шубхасиздир: биологик хислат шахснинг моддий асосида юзага чиқса, ижтимоий хислат унинг Ҳуқуқий макомини шакллантиради. Инсоний, ижти- моий ва Ҳуқуқий хислатлар ўртасида тўғридан-тўғри ва шу билан бир қаторда унинг акси бўлган, тескари муносабат хам мавжуддир.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясида асосий Ҳуқуқ ва эркинликлар- да келтирилган инсоннинг ва фуқаронинг Ҳуқуқ ва эркинликлари ажратиб курсатилганлигига эътибор каратиш лозимдир. Инсонни бу тарика “иккига бўлиш” нинг маъноси нимада? Шундок хам инсон ихтиёрига маълум фаолият доираси бериб қўйилади ва бунга давлат аралашиши мумкин эмас (масалан, шахсий ҳаётга, оила куришга бўлган Ҳуқуқ), яъни булар инсоннинг тугилиши билан юзага келувчи унинг табиий Ҳуқуқларидир. Давлат бу муносабатларга аралашишдан тийилар экан, унинг зиммасига нафақат уз аралашувидан, бал­ки ҳар кандай бошқа аралашувлардан ҳимоя қилиш юклатилади. Шу тарика, фуқаролик жамиятида инсон Ҳуқуқлари асосида инсоннинг уз такдирини ўзи белгилаш, уз эхтиёжларини амалга ошириши учун шароит яратилади.
С.О.Тошбоевнинг фикрига кура, турли одамларда уз олдиларига куйган максадларини амалга ошириш учун кулай усуллар тўғрисидаги тасаввурла- ри турлича булади ва бу табиий холдир. Х,атто икки одамда, икки гурухда ёки икки турли маданиятда бир хил эхтиёжлар мавжуд булмайди ва хеч кандай таълим усули, барча одамларни, барча гурухларни ва бутун жамиятни тенг даражада кониктирмайди.²
Фуқаро Ҳуқуқлари давлат ва индивид ўртасидаги, давлат уларнинг амалга ошиши учун фаол кумаклашадиган, муносабатлар доирасини белгилаб беради.
Ўзбекистон Республикаси Коннституциясининг “Инсон ва фуқароларнинг асосий Ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари” деб номланган 2-булимида баён этилган тамойил буйича инсон Ҳуқуқлари орасидаги фарқлар куриб чиқилган. Инсон Ҳуқуқлари тўғрисида гап кетган жойда, Конституцияда “ҳар ким Ҳуқуқларга эга”, “ҳар ким ... мумкин” ва шу каби таърифлардан фойдаланилган. Бу каби таърифларнинг қўлланилиши курсатилган Ҳуқуқ ва эркинликлар, у фуқаро буладими, хорижлик ёки фуқаролиги йук шахс буладими, Ўзбекистон худудида жойлашган ҳар кандай одамга тегишли эканлилигини эътироф эти- лишига ургу беради. Шулар қаторида, Конституцияда, факат Ўзбекистон Республикаси фуқароларига тегишли бўлган Ҳуқуқлар хам бириктириб қўйилган. Булар, асосан сиё- сий Ҳуқуқлар (32-, 33-, 34- ва бошк. моддалар) бўлиб: давлат ва жамоат ишларини бошқаришда, йигилиш, митинг ва намойишларда катнашиш Ҳуқуқи, сайлаш ва сайланиш Ҳуқуқи ва бошқалардир.
Фуқаролик ва сиёсий Ҳуқуқлар тўғрисидаги халкаро пактда қуйидагича таърифларни куриш мумкин: “ҳар бир шахс эркинлик ва шахсий дахлсизлик Ҳуқуқига эгадир” (9-модда), “барча шахслар судлар ва трибуналлар олдида тенгдирлар” — бу ва бошқа шахсий Ҳуқуқлар инсонга нисбатан, у ёки бу давлат- нинг фуқароси бўлишидан катъий назар шу тарзда баён этилган. Аммо, сиёсий Ҳуқуқлар (давлат ишини юритишда катнашиш, овоз бериш ва сайланиш, уз мамлакатида давлат хизматига тенг ва умумий шартлар асосида жалб этилиш) бириктириб қўйилган 25-моддада, “ҳар бир фуқаро” деган атама ишлатилган. “Инсон” ва “фуқаро” атамалари ўртасидаги фарқлар асносида Ҳуқуқий маком, хусусий ва умумий манфаатлар доирасидаги фарқлар ётади.
Индивиднинг давлат билан Ҳуқуқий муносабатларида, уни макомининг сиёсат, маданият, иқтисодиёт соҳасидаги хилма-хиллигига батамом путур етмайди. Бунинг учун “шахс” махсус тушунчаси ишлатилади.
Дар бир одам, жамиятнинг тулаконли аъзоси бўлиши учун, унда бевоси- та катнашиш учун, табиат ва жамият хакида у ёки бу даражада билимларга эга бўлиши, нуткка эга бўлиши ва мавжуд ижтимоий қоидаларни урганиши, касб эгаси бўлиши ва маданият ютуклари билан танишиши лозим. Шундан сўнггина, у ижтимоий муносабатлар тизимига, маълум ижтимоий гурух, меҳнат жамоаси, жамоат ёки сиёсий ташкилот аъзоси, мулк эгаси, моддий ва маъна- вий бойлик ишлаб чиқарувчиси сифатида, бир суз билан айтганда, ижтимо- ий борликнинг аниқ бир доирасида иштирок этади. Маълум бир инсоннинг ижтимоий алокалар катнашчиси сифатида тавсифловчи хусусиятлар мажмуи шахс тушунчасини камраб олади.
Аниқ бир шахс, ҳар доим индивидуалдир. Табиатда бир хил, бир-бирига ухшаш шахслар булмайди. Вахоланки, айни пайтда, инсоннинг маълум ижти­моий одамлар гурухи вакили сифатида умумий белгилари мавжуддир (ишчи, олим, жиноятчи шахси хакида гапириш мумкин).
Айтиб утиш жоизки, табиий-Ҳуқуқий назария ўзининг диний, рациона­лизм нуктаи назаридан талкинига эгадир.
Барча диний Ҳуқуқий тизимлар (ислом Ҳуқуқи, христианлик Ҳуқуқи ва хок.) инсоннинг табиий Ҳуқуқларини (яшаш Ҳуқуқи, эркинлик, шаъни, мулк, уму­мий қадр-қиммат ва хоказоларга бўлган Ҳуқуқлар) Худо томонидан берил- ган, деб эътироф этади. Рационалистлар эса табиий Ҳуқуқлар инсонга табиат томонидан берилган ва шунинг учун хам улар табиийдир, деб ҳисоблашади.
Табиий Ҳуқуқий назария тарафдорларига қарши позитивизм тарафдорлари инсон ҳуқуқлари — бу инсонга унинг инсоний эутиёжларини амалга ошириши учун лозим ва керак бўлган, давлат томонидан тацдим этилган маълум чора- лардир, деб уисоблайдилар.
Ушбу ёндашувга мувофик, айнан, давлат инсоннинг эркинлиги доираси ва чегарасини белгилайди ва такдим этади. Ва, қайсидир жихатдан бу тўғри хам. Давлат ва унинг саъй ҳаракати эвазига, унинг таълим, меҳнат, дам олиш, ижтимоий таъминот, согликни таъминлашга бўлган Ҳуқуқлари таъминланади. Дам сиёсий, хам шахсий Ҳуқуқлар, ушбу назарияга мувофик давлатга боғлиқдир.
36
Ушбу икки йуналиш, хам табиий-Ҳуқуқий, хам позитивизм нуктаи назари- дан ёндашув инсон Ҳуқуқларини тушунишга нисбатан бутунлай карама-қарши карашларни акс эттиради. Дакикат ҳар доим уртада булади-ку.
Бир қатор олимлар инсон Ҳуқуқларини замонавий Ҳуқуқ соҳаси сифатида карашади. Уларнинг фикрича, бу Ҳуқуқ соҳаси асосий Ҳуқуқ ва эркинликларни хеч кандай камситишларсиз, хам тинчлик, хам куролли можаролар даврида таъминлаш ва уларга риоя қилиш, шунингдек, ушбу Ҳуқуқларнинг бўзилишига нисбатан жавобгарлик жорий қилиш буйича давлатнинг мажбуриятларини белгилайдиган қоида ва тамойиллар мажмуидан ташкил топади.
Ушбу таърифдан инсон Ҳуқуқларини тушунишда муҳим бўлган қатор хусу- сиятларни ажратиш мумкин:
биринчидван, инсон Ҳуқуқлари — Ҳуқуқ бўзилишига нисбатан жавобгарлик белгиловчи қоида ва тамойиллар мажмуи;
иккинчидан, инсон Ҳуқуқлари — давлат ўзига маълум мажбуриятларни оладиган, давлат ва инсон ўртасидаги ўзаро муносабатлардир;
учинчидан, инсон Ҳуқуқлари — давлат органлари томонидан риоя қилинади, таъминланади ва рагбатлантирилади;
туртинчидан, инсон Ҳуқуқлари тенгликни назарда тутади ва жинсий, иркий ва эътикод белгиларига кура камситишни йукотишни кузда тутади;
бешинчидан, инсон Ҳуқуқлари хам тинчлик, хам куролли можаролар пай- тида риоя этилишни ва таъминланишни назарда тутади;
Давлат ҳимоясининг кафолати бевосита давлатнинг мазкур Ҳуқуқларни тан олиши, риоя этиши ва куриклаши юзасидан мажбуриятлари билан боғлиқ. Шунинг учун, қонунчилик фаолиятининг инсон Ҳуқуқларига мувофиклиги Конституция томонидан ижро ва қонунчилик ҳокимиятига йуналтирилган муҳим шартдир.
Универсал цимматга эга бўлган инсон ҳуқуқлари, Ўзбекистон Республика- сининг жамият уаётининг ижтимоий сиёсий, ицтисодий ва маънавий уаётининг барча соуаларидаги фаолиятининг концептуал асосини ташкил этади. Жауон уамжамиятининг тулацонли аъзоси сифатида Ўзбекистон Республикаси инсон ҳуқуқлари устуворлигини сузсиз тан олади ва инсон ҳуқуқларини уимоя қилиш ва рагбатлантиришни ўзининг стратегик мууим вазифаси сифатида куради¹.
Энг куп таркалган таърифлардан бирига кура, инсон Ҳуқуқлари — инсонга ўзини инсон сифатида намоён қилиши, моддий, ижтимоий ва бошқа неъмат- лардан фойдаланиши учун такдим этилган ижтимоий ва юридик имконият- дир. Ушбу ижтимоий ва юридик имкониятлар давлат ва жамият ҳаётининг ижтимоий, иқтисодий ва маданий шароитлари ва даврнинг маълум тарихий хусусиятлари билан юзага келади. Айнан, шунинг учун хам инсон Ҳуқуқлари тараққиёти хакида турли трихий даврларда ва инсон Ҳуқуқлари халкаро стан- дартлари мавжудлиги нуктаи назаридан турли цивилизацияларда ва турли
мамлакатларда инсон Ҳуқуқларини амалга ошириш шакллари хакида гапи- риш мумкин.
Ушбу таърифни тавсифлашда қуйидаги ўзига хос хусусиятларни эътибор- га олиш лозим:
биринчидан, “инсон Ҳуқуқлари” тушунчаси инсоннинг юридик ва ижтимо­ий имкониятлари оркали очиб берилади. Ушбу таърифда инсон Ҳуқуқлари — инсоннинг жамиятдаги реал эркинликлари даражасини, яъни у жамиятда нима- ни амалга ошириши мумкинлигини акс эттирувчи мезондир;
иккинчидан, ушбу имкониятлар инсонга бу дунёда уз олдига куйган максадларини амалга ошириш имконини беради. Мисол учун, нега эркинлик. шаън, қадр-қиммат, тенглик энг зарурий қадриятлар ҳисобланади ва қонун билан муҳофаза қилинади;
учинчидан, инсон Ҳуқуқларини ҳар доим аниқ ва ҳар бир давлатда амалга оширишнинг ўзига хос хусусияти мавжуд, бу ҳар бир давлатнинг ижтимоий- иқтисодий ва маданий тараққиётига боғлиқ.
Инсон Ҳуқуқларининг ушбу таърифи уни қонун билан боглайди, яъни инсон Ҳуқуқлари маълум эркинлик чоралари (кулами) ни ифодалайди, инсон Ҳуқуқ­лари маълум хулк-атвор, каби қонун билан алокадор ва давлат томонидан белгиланади.
Шу тарика, таъкидлаш мумкинки, инсон Ҳуқуқлари худди индивид ва шахс Ҳуқуқлари каби жамиятда Ҳуқуқ ва мажбуриятлар эгаси каби тўғри талкин қилиш муҳим аҳамият касб этади.