1-мавзу. Кадрлар тайёрлашнинг миллий модели ва унинг таркибий қисмлари. Ўзбекистон Республикаси таълим тизими. (2 соат)

Мактабни бошқариш ишига мактаб инспекцияси, яъни, вазирликлар ва халқ таълими бўлимларининг мактаб инспекторлари хизмати ёрдам беради. Улар мактаб фаолиятини ўрганади, таълим-тарбия жараёнининг натижаларини таҳлил қилади, илғор тажрибаларини аниқлайди ва уларни оммалаштириш чора-тадбирларини белгилайди, камчиликларни аниҳлаб, уларни бартараф этиш йўлларини излайди, мактаб директори ва ўқитувчиларга ёрдам кўрсатади.
Академик лицей ва касб-ҳунар коллежларига ташкилий, ўқув-услубий ва илмий раҳбарлик қилиш, давлат таълим стандартини ишлаб чиқиш ва жорий этиш, ўқув-таълим ва касб-ҳунар дастурларини бирлаштириш, педагог кадрлар билан таъминлш, уларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш Олий ва ўрта махсус таълим Вазирлиги (Ўрта махсус касб-ҳунар таълими Маркази), унинг худудий бошқармалари томонидан тармоқ вазирликлари, идоралар ва корхо-налар билан биргаликда амалга оширилади¹.
Умумий ўрта таълим мактаби, академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари ҳақидаги Низом, таълим муассасасаларининг Устави – таълим муассасаларини бошқариш ва унга раҳбарлик қилишнинг асосий ҳужжати. Ўзбекистон Республика-сининг «Умумий ўрта таълим тўғрисида»ги Низоми Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 13 майдаги 203-сонли қарорига мувофиқ қабул қилинган. Ушбу Низомда қуйидаги масалалар ёритилган:

1. 
   Умумий қоидалар.
   
2. 
   Умумий ўрта таълимнинг мақсади ва вазифалари.
   
3. 
   Умумий ўрта таълимни ташкил этиш.
   
4. 
   Ўқув-тарбия жараёнини ташкил этиш ва унинг мазмуни.
   
5. 
   Педагог кадрларни тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш.
   
6. 
   Умумий ўрта таълимни бошқариш.
   
7. 
   Маблағ билан таъминлаш ва моддий-техника таъминоти.
   
8. 
   Халқаро ҳамкорлик.
   

Низомга асосан, умумий ўрта таълимнинг мақсади ўқувчиларни давлат таълим стандартларига мувофиқ ўқитиш ва тарбиялаш ҳамда шахснинг таълим олиш ҳуқуқини рўёбга чиқариш ҳисобланади.
Умумий ўрта таълим мазмунини ёритиш Низомнинг асосий ғояларидан бири бўлиб, мажбурий ва қўшимча компонентлар умумий ўрта таълим мазмунининг асосини ташкил этади.
Мажбурий компонент давлат таълим стандарти билан белгиланади ва ўқувчиларни тайёрлашнинг ўрта махсус ва касб-ҳунар таълими муассасаларида билимлар асосларини янада пухта ўрганиш ва касб эгаллаш учун етарли бўлган зарур даражасини белгилайди.
Қўшимча компонент ўқувчининг эҳтиёжлари ва қобилияти, мактабнинг моддий-техника ва кадрлар билан таъминланганлик даражасидан келиб чиқиб белгиланади. Қўшимча ўқув юкланмаларининг ҳажми Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими Вазирлигининг Соғлиқни сақлаш вазирлиги билан келишилган нормативларига мувофиқ белгиланади. Ўқувчилар билим сифати ва таълим натижаларининг давлат таълим стандартига мувофиқлигини назорат қилишни таъминлаш учун жорий, оралиқ ва якуний назорат билан бирга босқичли назорат ўтказиш ҳам назарда тутилади.
Босқичли назорат ўқув йили тамом бўлгандан кейин имтиҳонлар, тест синовлари, синовлар шаклида амалга оширилади. Унинг асосида рейтинг аниқланди ва ўқувчини навбатдаги синфга ўтказиш тўғрисидаги қарор қабул қилинади.
Мактабга бевосита раҳбарлик бошқаришнинг юқори органлар томонидан тайинлана-диган директор, давлатга қарашли бўлмаган таълим муассасаларида эса муасссис томо-нидан амалга оширилади.
Ўзбекистон Республикасида умумий ўрта таълим халқаро ҳамкорлик асосида ҳам ташкил этилади. «Умумий ўрта таълим тўғрисида»ги Низомнинг саккизинчи бўлимида қайд этилганидек, умумий ўрта таълимни бошқариш органлари ва уларнинг маҳаллий органлари саналган таълим муассасалари ҳалқаро ҳамкорликни педагогик ахборот ва тажриба алмашиш, педагог ходимларнинг тажриба ўрганиш ва малака ошириш мақсадида прогрессив халқаро жамғармалар ва ташкилотларнинг грантларини олиш соҳасидаги давлатлараро, ҳукуматлараро ва идоралараро битимлар ҳамда шартномалар асосида амалга оширадилар.
Мазкур Низом умумий ўрта таълим (мактаб)ни ҳар томонлама бошқариш моҳиятини ўзида ифода этади.
«Академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари тўғрисида»ги Низом Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 13 майдаги 204-сонли қарорига мувофиқ қабул қилинган. Ушбу Низом мазмунида қуйидаги маслалар ёритилган:

1. 
   Умумий қоидалар.
   
2. 
   Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг мақсади, вазифалари ва уни ташкил этиш.
   
3. 
   Академик лицей ва касб-ҳунар коллежларига ўқувчиларни қабул қилиш, таълим-тарбия жараёнини ташкил этиш ва унинг мазмуни.
   
4. 
   Педагог кадрларни тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш.
   
5. 
   Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимини бошқариш.
   
6. 
   Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимини маблағ билан таъминлаш ва моддий-техника таъминоти.
   
7. 
   Халқаро ҳамкорлик.
   

Умумий қоидаларда ўрта махсус, касб-ҳунар таълими умумий ўрта таълим негизида ўқитиш муддати 3 йил бўлган узлуксиз таълим тизимининг мажбурий мустақил тури ҳисобланиши ҳамда Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги қонуни ва «Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури»га мувофиқ амалга оширилиши, академик лицейлар ва касб-ҳунар коллежларининг юридик шахс ҳисобланиши, қонунчиликда белгиланган тартибда ташкил этилиши баён этилган.
Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг вазифалари сифатида қуйидагилар белгиланади:

• 
  давлат таълим стандартлари доирасида умумтаълим ва касб-ҳунар дастурини бажариш;
  
• 
  ўқувчиларнинг узлуксиз таълимнинг кейинги босқичида ўқишни давом эттириш, танлаган мутахассисликлар бўйича меҳнат фаолияти билан шуғулланиш учун зарур ва етарли бўлган билимлар ҳам касб тайёргарлиги даражасини чуқурлаштириш;
  
• 
  республика иқтисодиётининг малакали кичик мутахассис кадрларга бўлган эҳтиёжини қондириш.
  

Низомда академик лицейларнинг олий таълим муассасалари ҳузурида, касб-ҳунар коллежларининг эса ҳудудларнинг демографик ва географик шароитлари, тегишли соҳа мутахассисликларига бўлган маҳаллий эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда ташкил этишлари кўрсатиб ўтилган.
Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасаларининг асосий вазифалари сирасига ўқувчиларни қабул қилиш, умумий ва касб-ҳунар дастурларини амалга ошириш, назорат турларини ташкил этиш, курсдан-курсга, ўрта махсус касб-ҳунар таълимининг бир туридан бошқасига ўтказиш ҳамда диплом бериш кабилар киради.
Академик лицейлар ва касб-ҳунар коллежларида педагогик фаолият билан шуғул-ланиш ҳуқуқига эга бўлган субъектлар, таълим муассасасига профессор-ўқитувчилар ва муҳандис педагогларни ишга қабул қилиш тартиби тўғрисидаги маълумотлар бериб ўтилади.
Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимини бошқариш тартиби академик лицей ва касб-ҳунар коллежларига ташкилий, ўқув-услубий ва илмий раҳбарлик қилиш, давлат таълим стандартини ишлаб чиқиш ҳамда жорий этиш, ўқув таълим ва касб-ҳунар дастурларини бир хиллаштириш, педагог кадрлар билан таъминлаш, уларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш тармоқ вазирликлари, идоралар ва корхоналар билан биргаликда Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги (Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими Маркази), уларнинг ҳудудий бошқармалари, шунингдек, таълим муассасаси директори томонидан амалга оширилади.
Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимини маблағ билан таъминлаш амалдаги қонунчи-ликка мувофиқ таъминланади. Таълим муассасасининг молиявий маблағлари унинг тасарруфида бўлади.
Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасалари белгиланган тартибда хорижий шериклар билан битимлар тузиш ҳуқуқига эга бўлиб, хорижий мамлакатлар учун мута-хассислар тайёрлаши мумкин.
Таълим муассасаларининг фаолияти, шунингдек, меъёрий ҳужжатлардан бири саналган Устав ёрдамида ҳам амалга оширилади.
Таълим муассасининг Устави таълим муассасаси фаолиятига раҳбарлик ва бошқариш тизимини аниқловчи ҳужжатдир.
Таълим муассасасининг Уставида таълим жараёнининг қуйидаги икки муҳим тарки-бий жиҳати ажратиб кўрсатилади:

1. 
   давлат таълим стандартида, белгиланган билимлар заҳирасини эгаллаш йўлида амалий ҳаракатларни ташкил этиш тартиби;
   
2. 
   билим, кўникма ва малакаларни ҳосил қилишни ташкил этиш (саводхон-лик, мустақил фикрлаш ҳамда масалаларни еча олишга ўргатиш).
   

Шунингдек, таълим муассасасининг Уставида муассасани бошқаришга қўйилувчи талаблар, ўқитувчи, ўқувчилар ҳамда таълим муассасаси раҳбарларининг ҳуқуқ ва бурчлари ҳам аниқ баён этиб берилган.
Мазкур ўқув юртида ўқувчилар таълим стандартлари асосида таълим олиш учун интилишлари, таълим муассасасининг педагогик ходимлари эса юқори даражада таълим беришлари, таълим олувчиларнинг ўқув дастурларини давлат таълим стандартлари дара-жасида ўзлаштиришларини таъминлашлари зарур. Таълим муассасаси раҳбари (дирек-тори) эса ўқув-тарбия жараёнининг муваффақиятли кечишини таъмин этади, ўқув дас-турлари талабларининг бажарилишини назорат қилади, таълим-тарбия ишларининг сифати ва самарадорлиги, болалик ва меҳнатни муҳофаза қилиш талабларига тўлақонли риоя этилиши, маънавият ишларининг самарали ташкил қилиниши учун зарур шарт-шароитларни яратади.
Уставда ўз-ўзини бошқариш, жамоада ўзаро муносабатнинг ўрнини каби масалалар моҳияти ҳам ёритиб берилади. Чунончи, таълим муассасасининг директори ўқитувчилар билан баланд овозда, уларнинг нафсониятига тегадиган сўзлар билан муомала қилиш ҳуқуқига эга эмас.
Ўзбекистон Республикасида, амалда бўлган «Умумий ўрта таълим муассасаси (мак-таби)нинг муваффақ намунавий Устави» Халқ таълими Вазирлигининг 221-сонли (1998 йил 17 декабр), «Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасасининг Устави» эса Ўзбе-кистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 5-сонли (1998 йил 5 январ) қарорлари билан тасдиқланган. Мазкур Уставлар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси-нинг «Таълим муассасаси Уставини ишлаб чиқиш тартиби тўғрисида»ги қарорига муво-фиқ ишлаб чиқилган. Таълимни бошқаришнинг ваколати масъул давлат органи томонидан тасдиқланади ва маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг идораларида рўйхатдан ўтказилади.
Таълим муассасасининг Уставида таълим муассасасининг жойлашган ўрни, унинг тури, таълим тили, гуруҳ рақбарлари, ўқитувчиларнинг ҳуқуқ ва бурчлари, таълим олувчилар ва уларнинг ота-оналарининг ҳуқуқ ва бурчлари, шунингдек, таълим муас-сасасининг иқтисодий тузилиши ва хужалик фаолияти, бошқариш тартиби аниқ белгиланиши кўрсатиб берилган.
Таълим муассасасининг Устави қуйидаги бўлимлардан ташкил топади:

1. 
   қисқача таълим муассасаси ҳақидаги маълумотлар.
   
2. 
   Таълим муассасасининг мақсад ва вазифалари.
   
3. 
   Таълим муассасасини бошқариш:
   

а) таълим муассасасини бошқаришнинг ошкоралик, демократик ва ўз-ўзини бошқариш асосида амалга оширилиши;
б) педагогик-жамоа Кенгаши;
в) директор, унинг ҳуқуқ ва бурчлари;
г) директорнинг ўқув-тарбия ишлари бўйича ўринбосарининг ҳуқуқ ва бурчлари;
д) маънавият ва маърифат ишлари бўйича директор ўринбосарининг ҳуқуқ ва бурчлари.

4. 
   Ўқув-тарбия ва илмий-услубий ишларни ташкил этиш:
   

а) таълим мазмунининг Давлат таълим стандартлари бўйича ишлаб чиқилган ўқув режа ва дастурлари асосида белгиланиши;
б) ўқув жараёнини ташкил этиш;
в) иқтидорли ёшлар билан ишлаш;
г) ишлаб чиқариш амалиётини ўтказиш тартиби;
д) қўшимча пулли машғулотларни жорий этиш;
ж) кунлик иш тартиби (семинар, машғулотларнинг давом этиши, танаффуслар, уй вазифаларини бериш тартиби ва ҳоказолар).

5. 
   Ўқитувчи. Ҳуқуқ ва бурчлари.
   
6. 
   Ўқувчи. Ҳуқуқ ва бурчлари.
   
7. 
   Ўқув-ишлаб чиқариш таълими усталари, маъмурий ва ёрдамчи ходимларнинг ҳуқуқ ва бурчлари.
   
8. 
   Ота-оналар ёки уларнинг ўрнини босувчи шахсларнинг ҳуқуқлари, мажбурият ва масъулиятлари.
   
9. 
   Таълим муассасасининг моддий ва молиявий хўжалик таъминоти.
   

4.