1-Mavzu: “Korhona iqtisodiyoti” kursining mazmuni va vazifalari Reja

 
Korxonada ro„y berayotgan iqtisodiy jarayonlar va hodisalarni 
holatiga baho berish, ularni takomillashtirish yo„llarini aniqlash va 
kelajagini belgilash usullarini talabalarga o„rgatishdan iboratdir. 
 
Yuqoridagilardan kelib chiqib korxona iqtisodiyoti fanining predmetiga ta‟rif berish 
mumkin. 
Korxona iqtisodiyoti fanining predmeti - korxonada ro„y berayotgan iqtisodiy reallikni 
shakllantiradigan, tartibga soladigan tashkiliy, iqtisodiy shakl va usullar yig„indisi, ya‟ni 
korxonaning xo„jalik mexanizmidir. 
 
Korxona iqtisodiyoti fanining predmeti - korxonaning 
xo„jalik mexanizmidir. 
 
Fanning predmetini tashkil etuvchi asosiy masalalar va muammolarga quydagilarni 
keltirishimiz mumkin. 

Bozor munosabatlarida korxonalarning roli va o„rni; 

Korxonaning tashkiliy tuzilishi va boshqaruv mexanizmi; 

Ishlab chiqarishni rejalashtirish va prognozlash; 

Korxonaning investitsion faoliyati; 

Korxonaning resurslardan foydalanish darajasi; 

Ishlab chiqarish faoliyati samaradorligini baholash va tahlil qilish. 

Korxonaning xavfsiligi va tijorat siri. 
Korxona iqtisodiyoti fanining ob‟ekti- mavjud ishlab chiqarish va noishlab chiqarish 
korxonalari, tadbirkorlik sub‟ektlari hisoblanadi.
Korxonalar iqtisodiyoti barcha iqtisodiy fanlar bilan uzviy bog„liqdir. Ayniqsa, menejment, 
mikroiqtisodiyot, makroiqtisodiyot, xo„jalik faoliyati tahlili, buxgalteriya hisobi va audit, 
tadbirkorlik asoslari, iqtisodiyot nazariyasi, mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi, mehnatni 
tashkil etish va normalash, mehnat ko„rsatkichlari tahlili va hokazo. 
Bundan tashqari korxona iqtisodiyoti fani bir qator ijtimoiy gumanitar fanlar, tabiiy va aniq 
fanlar bilan ham aloqada bo„ladi. 
Korxona iqtisodiyoti fanini o„rganish to„g„risida so„z yuritilganda albatta uning asosiy 
vazifalarini aniqlab olish kerak. Uning vazifalari quyidagi asosiy omillardan kelib chiqadi. 
1. Korxonaning iqtisodiyotda tutgan o„rni. Buni namoyon qiladigan jihatlari: 
birinchidan korxona jamiyatni asosiy bo„g„ini; ikkinchidan, korxonalarda jamiyatning barcha 
moddiy va ma‟naviy boyliklari ishlab chiqariladi; uchinchidan ularning samarali ishlashidan 

---

jamiyatning rivojlanishi, xalqning moddiy va ma‟naviy farovonligi, davlatning jahon davlatlari 
orasida tutgan o„rni. 
2. Korxona faoliyatida ro„y berayotgan iqtisodiy reallikni doimiy o„zgaruvchanligi, 
unga ko„pgina omillarni ta‟sir qilishi bir tamondan, ikkinchi tamondan korxonaning natijalari 
butun jamiyatni rivojlanishiga ta‟sir ko„rsatishi. 
3. Iqtisodiy kadrlarga qo„yiladigan talablardan (ularning kasbiy mahorati, bilimdonligi, 
tadbirkorligi, bashorat qila bilishligi va hokazolar) kelib chiqadigan omillar. Korxona faoliyatini 
yuritishda injenerlar, texnologlar, masterlar va boshqa xizmatchi va ishchilar qatorida iqtisodiy 
kadrlar (menejirlar, marketologlar, iqtisodchilar, buxgalterlar) faoliyat ko„rsatadilar. Ularni 
amaliyotda bejiz iqtisodiyotning «shturman»lari deb atamaydilar. 
Iqtisodiy kadrlarning kasbiy mahorati, bilimdonligi, tadbirkorligi bashorat qila bilishligi 
kabi fazilatlari korxona iqtisodiyoti fanini o„rganish jarayonida shakllanadi. 
Yuqoridagilardan kelib chiqib, korxona iqtisodiyoti fanining asosiy vazifalariga 
quyidagilarni kiritish mumkin: 
- iqtisodiy hodisalar va jarayonlarni, o„lchov birliklari, ko„rsatkichlari va kriteriyalarini 
aniqlash usullarini o„rganish; 
- korxona xo„jalik mexanizmini holatini o„rganish, baholash, kelajakga bashorat qilish; 
- bo„lajak iqtisodchilarni korxona faoliyatini tahlil qilish, rejalashtirish, kelajagini 
bashorat qilish usullari bilan qurollantirish;
- xo„jalik yuritishni yangi shakl va usullarini aniqlash; 
- barcha turdagi korxonalarning rivojlanish tendentsiyalari va qonuniyatlarini aniqlash, 
takliflar berish; 
- korxonada birlashtirilgan omillardan (er, kapital, mehnat, tadbirkorlik) samarali 
foydalanish yo„llarini belgilash. CHunki bu omillar jamiyat, tarmoq va sohalar bo„yicha, ayniqsa 
alohida korxonalar bo„yicha olinganda, makon va zamon birligida, chegaralangan ekanligini 
hech kim inkor qilmaydi. 
Korxona iqtisodiyoti korxonalar faoliyati rivojlanishining miqdor ko„rsatkichlarini sifat 
ko„rsatkichlaridan ajratmagan holda o„rganuvchi «Iqtisodiy statistika» bilan shuningdek
iqtisodiy tahlil fanlari bilan bir biriga bog„liq holda o„rganiladi, ya'ni korxonalar faoliyati 
iqtisodiy jarayonlarini, texnika va texnologiyalarni taraqqiy etish jarayonlarini, hamda ularni 
miqdor jihatlarini o„rganishda ular o„zaro aloqada bo„ladi.
Boshqa iqtisodiy fanlar singari korxona iqtisodiyoti fanining o„qitishning asosiy usullari 
umumfalsafiy usullar hisoblanadi. Buni shunday tushunishimiz mumkinki tarmoqdagi xodisa va 
kategoriyalarni tarixan va mantiqiy bog„liqligida ko„rish, xalq xo„jaligidagi miqdor va sifat 
ko„rsatkichlarni o„zgarishini ilmiy asosda o„rganishdan iboratdir. 
Ushbu «Korxonalar iqtisodiyoti» kursining o„rganishning usulologik talablaridan asosiysi 
nazariya bilan amaliyotni bog„liqlikda talqin qilishdir. Shuning uchun, ushbu kursda asosiy 
e'tibor korxonalardagi ilg„or tajribalarni o„rganish, ishlab chiqarishni kelgusida yanada 
rivojlantirish manbalarini aniqlash va aholini ehtiyojlarini to„laroq qondirish asosida xalqni 
farovon yashashini ta'minlashdir. 
Xalq xo„jaligi tarmoqlari rivojlanishi qonuniyatlarini o„rganishda asosiy iqtisodiy qonunlar 
harakatiga tayaniladi. Davlat iqtisodiy siyosatining ilmiy harakterda ekanligi yoritiladi, 
rivojlanish tajribalari umumlashtiriladi va kelgusida yanada yuksaltirishni takomillashtirish 
tadbirlari ishlab chiqiladi. 
Tarmoqlarni rivojlantirishning harakterli xususiyati bozor iqtisodiyotiga o„tish sharoitida 
mahsulotlarga bo„lgan talabni aniqlash, ularni ta'minlash, ishlab chiqarish aloqalarini yaxshilash, 
korxonalar moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, moliyaviy ahvolini yaxshilash, bozorda 
mavqeini oshirish, sifat va samaradorlikni orttirishni ta'minlashdir. 
«Korxona iqtisodiyoti» fan sifatida boshqa iqtisodiy fanlar bilan, jumladan, «Iqtisodiy 
nazariya», «Mikro va makroiqtisodiyot», «Sanoat iqtisodiyoti», «Lizing», «Korxonalarda ishlab 
chiqarishni tashkil qilish», «Xom ashyo yetkazib berish va mahsulotni sotishni o„rganish» bilan 
chambarchas bog„liq bo„lib, unda korxonalarning tashkiliy tuzilmasidan tashqari joriy va 

---

istiqboldagi ishlab chiqarishni rejalashtirish, mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi o„rganiladi 
hamda mehnatni tashkil qilish va haq to„lashning asoslari ishlab chiqiladi. 
«Korxona iqtisodiyoti» korxonalar faoliyati va butun xalq xo„jaligi rivojlanishining 
miqdor ko„rsatkichlarini sifat ko„rsatkichlaridan ajralmagan holda o„rganuvchi «Iqtisodiy 
statistika» bilan, shuningdek, joriy va istiqboldagi ishlab chiqarishni hamda ishlab chiqarish 
texnologiyalarini rivojlantirish uchun zarur bo„lgan «Korxonalar xo„jalik faoliyatining tahlili» 
bilan ham bog„liq. Gap shundaki, korxonalar hayotida ro„y berayotgan iqtisodiy jarayonlarni 
texnika va texnologiyalarni bilmasdan o„rganishning iloji yo„q. Fan-texnika taraqqiyoti 
sharoitlarida texnika va texnologiyada jadal sur‟at bilan yuz berayotgan o„zgarishlar nafaqat 
ishlab chiqarish xususiyatlarida, balki ayirboshlash, taqsimlash va iste‟mol qilish hamda ishlab 
chiqarishning iqtisodiy natijalarida ham aks etadi va shu sababli mazkur fanni o„rganishda 
hisobga olinmasligi mumkin emas. 
Mazkur fanning “Korxonalar xo„jalik faoliyatining tahlili” fani bilan o„zaro aloqasini 
alohida ko„rsatib o„tish kerak. Bunda ishlab chiqarishning moliyaviy va boshqa jihatlariga baho 
berish, zahiralarni aniqlashdan tashqari, bashoratlash yordamida korxona rivojlanishining 
istiqbollari aniqlanadi. Xorijiy mamlakatlar amaliyotining guvohlik berishicha, korxona, firma 
va kompaniyalarning ko„pchiligi ishlab chiqarish menedjerlari va iqtisodchilarning yuqori kasb 
malakasi va o„z sohasidagi chuqur bilimlari evaziga muvaffaqiyatlarga erishib, yuqori 
daromadga va ishlab chiqarish imidjiga ega bo„lmoqda. SHu sababli korxona iqtisodiyotini 
yaxshi bilishning o„zi kamlik qilib, bo„lajak mutaxassisning iqtisodiy fikrlash doirasini 
kengaytirish va uning xalq xo„jaligida o„z o„rnini topishini shakllantiruvchi boshqa iqtisodiy, 
texnikaviy hamda texnologik fanlar majmuasini ham bilish talab qilinadi.