1-Mavzu: “Korhona iqtisodiyoti” kursining mazmuni va vazifalari Reja

qaerda, kimga sotish, nimani, qancha, qanday qilib ishlab chiqarish lozim, degan savolga 
javob berish muhim ahamiyat kasb etadi. 
Shu va shunga o„xshash savollarga javob topishni amaliyotda xato va sinovlar usuli 
asosida amalga oshirish, hozirgi paytda nafaqat korxona uchun, balki butun jamiyat uchun ham 
qimmatga tushishi mumkin. Bunda korxonalarning bankrotga uchrashi va tugatilishi, 
iqtisodiyotning ayrim soha va tarmoqlarida ishlab chiqarish va mehnat faolligining pasayishi, 
mehnat samaradorligi sur‟atining pastligi va hokazolar guvohlik berishi mumkin. Xuddi shu 
qatorga to„lovlarning amalga oshirilmasligi, muddati o„tib ketgan qarzlar va korxonalar 
faoliyatidagi boshqa iqtisodiy kamchiliklarni ham kiritish mumkin. Bularning barchasiga asosiy 
sabab esa o„rta va quyi bo„g„indagi rahbarlarning bozor iqtisodiyoti sharoitida yangicha xo„jalik 
yuritish tizimi shakl va usullarini bilmasliklaridir. 
Afsuski, korxonalar iqtisodiy bo„limlarining faoliyati ham nuqsonlardan emas. 
Kuzatuvlar shuni ko„rsatadiki, iqtisodiy bo„limlar o„z mavqeini barcha korxonalarda ham saqlab 
qolmagan bo„lib, zarur bo„lgan marketing tadqiqotlarini doim ham va to„liq holda amalga 
oshirmaydilar, zamonaviy biznes strategiyasini yaxshi tushunavermaydilar. Iqtisodchilarning 
ba‟zi bir qismi iqtisodiyot “shturmanlari” vazifasini bajara olmaydilar, tashabbuskorlik va 
novatorlik g„oyalari o„rniga eskichasiga “yuqoridan” buyruq yoki ko„rsatma kutadilar, o„tmishda 
korxonalarning iqtisodiy barqarorligini ta‟minlashda o„z o„rniga ega bo„lgan va hozirgi bozor 
munosabatlari davrida ham inkor qilinmaydigan tashkiliy-texnik chora-tadbirlarni (zarur hollarda 
boshqa kategoriyadagi mutaxassislarning ishtirokida) samarali tarzda ishlab chiqmaydilar. 
Bugungi kunda aksari korxonalar aktsiyadorlik jamiyatlari, xolding va moliya-sanoat 
guruhlari tuzish yo„lidan bormoqda. Davlat korxonalarning tashabbuskorligi, ijodiy izlanish va 
tadbirkorligi uchun keng yo„l ochib, ularning ishlab chiqarish funktsiyalarini rejali iqtisodiyot 
davridagi kabi nazorat, limit va qattiq normalar bilan cheklab qo„yayotgani yo„q. Ya‟ni qonunda 
taqiqlab qo„yilgan hollardan tashqari barcha holatlarda mustaqil xo„jalik faoliyati va erkinligi 
zamonaviy korxonalar faoliyatining eng asosiy xususiyati bo„lib, mazkur o„quv qo„llanmada 
ko„rib chiqiladigan barcha masalar ushbu asosda yuzaga kelgan. 
Biroq bozor iqtisodiyoti avtomatik ravishda muvaffaqiyat va to„kinlikni ta‟minlab beradi, 
davlat esa barcha korxonalar faoliyatiga umuman aralashmaydi, deb o„ylash mutlaqo xato bo„lar 
edi. Davlat iqtisodiyotning asosiy islohotchisi bo„lib kelgan va hozir ham shundayligicha qoladi. 
Davlat o„z zimmasidan ma‟muriy-buyruqbozlik funktsiyalarinigina soqit qilib, maxsus iqtisodiy 
ta‟sir choralari yordamida iqtisodiyotni nazorat qilish va boshqaruv funktsiyalarini, shuningdek, 
iqtisodiyotning xo„jalik yurituvchi sub‟ektlarning to„g„ridan-to„g„ri majburiyatiga kirmaydigan 
hamda ularning qo„lidan kelmaydigan sohalarini rivojlanitirishdagi ishtirokini saqlab qolgan. 
Ma‟lumki, iqtisodiyot jamiyat holatini, ishlab chiqarish kuchlaridan foydalanish va 
ularning rivojlanish darajasini, fan-texnika taraqqiyoti yutuqlaridan foydalanishni, odamlarning 
madaniyati va ma‟lumoti darajasi va hokazolarni aks ettiradi. «Korxona iqtisodiyoti» 
bilimlarning mustaqil sohasi va iqtisodiyot fanining tarkibiy qismi sifatida masalaning aynan shu 
tomoniga ko„proq e‟tibor qaratadi. Jamiyat uchun zarur bo„lgan moddiy boyliklardan tashqari 
milliy daromadning ham asosiy qismi aynan korxonalarda ishlab chiqarilishi sababli korxonalar 
iqtisodiyotining holati butun xalq xo„jaligiga to„g„ridan-to„g„ri ta‟sir ko„rsatadi, deb hisoblanadi. 
Korxona qaysi tarmoqqa mansubligi va mulk shaklidan qat‟i nazar qanchalik yaxshi va samarali 
ishlasa, iqtisodiyot ko„rsatkichlari hamda aholining turmush tarzi shunchalik yuqori bo„ladi. 
Bunday sharoitlarda xo„jalik amaliyoti va fan oldiga birinchi o„rinda har bir korxona, 
to„g„rirog„i, ishlab chiqarishda qatnashuvchi butun jamoaning bozor munosabatlariga asoslangan 

---

hozirgi iqtisodiyotning rivojlanish tendentsiyalari va qonunlarini, avvalo, uning asosiy 
ko„rsatkichlari - talab va taklif tushunchalarini bilishi va to„g„ri tushunishi, ikkinchidan, milliy 
iqtisodiyotning rivojlanishi va mamlakatni rivojlangan davlatlar qatoriga qo„shilishida o„z 
hissasini qo„shishi, uchinchidan esa, ishlab chiqarishning har bir bo„g„inida yuqori samara va 
sifat ko„rsatkichlariga erishish masalasi qo„yiladi. 
Iqtisodiyotning rivojlanishiga kerakli bilim va ko„nikmalarni, mablag„ va kuchlarni 
kiritmasdan turib korxona ham, jamiyat ham rivojlangan iqtisodiyotni hamda moddiy 
ne‟matlarning to„kinligi va turmush tarzining yuqoriligini talab qila olmaydi. 
Hozirgi kunda bozor iqtisodiyoti ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va 
korxonalarning mustaqil faoliyat ko„rsatishlariga keng imkoniyatlar ochib berish bilan birga 
kadrlarga, ularning bilimlari, ko„nikmalari va malakalariga katta talablar qo„ymoqda. Bir 
tomondan fan-texnika taraqqiyoti, ikkinchi tomondan esa bozor munosabatlari va 
raqobatchilikning rivojlanib borish sharoitlarida mehnat bozorida faqatgina zamonaviy 
korxonalar iqtisodiyotini yaxshi biluvchi, uning balansini to„g„ri tushunuvchi, biznes-reja ishlab 
chiqarishga qodir, investitsion va boshqa xo„jalik faoliyati bilan bog„liq bo„lgan qarorlarni qabul 
qilishni to„g„ri amalga oshiruvchi mutaxassislar muvaffaqiyatga erishishi mumkin. 
Mashhur iborada aytilishicha “daraxtlarning ortida o„rmonni ko„ra olish zarur.” Malakali 
mutaxassis korxona iqtisodiyotini yaxshi bilishdan tashqari amaliyotda tez-tez uchrab turuvchi 
nima yoki qaysi variant yaxshiroq?; qanday yo„l bilan daromadni oshirish va rentabellikni 
ko„tarish mumkin?; korxonaning ishchi kuchiga ehtiyoji qancha va ularga qanday haq to„lash 
kerak?; ishlab chiqariluvchi mahsulot yoki tovarga bo„lgan talabni qay tarzda oshirish mumkin?; 
korxona kredit olishi kerakmi, agar olsa qanday shartlar bilan olish mumkin? kabi savollarga o„z 
vaqtida va to„g„ri javob bera olishi lozim. Boshqacha qilib aytganda, gap nazariy bilimlarning 
amaliy tajriba va ko„nikmalar bilan uyg„unlashuvi, yosh mutaxassisning turli xo„jalik 
sharoitlarida tez, to„g„ri va aniq qaror qabul qilishi haqida bormoqda. Faqat shu qobiliyatlarga 
ega bo„lgan mutaxassisgina tezda jamiyatda o„z o„rnini topib, xizmat pillapoyasida olg„a qadam 
tashlashi va yuqori lavozimlar sari harakatini boshlashi mumkin.