1-mavzu. Maktabgacha yoshdagilar jismoniy madaniyati. Mashgʻulot turi: ma’ruza Mavzu rejasi

chidamlilik va egiluvchanlikdek harakat sifatlarini rivojlantirishni imkoniyatlari 
katta. Sababi haqida oldingi bo‘limlarda ham ayrim fikr va ma’lumotlarni berganmiz. 
Levi Gorinevskaya maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasi jarayonida 
nisbatan 
o‘zlashtirilishi 
qiyinroq 
bo‘lgan 
umumjismony 
mashqlardan 
foydalanishning samarasi yuqori bo‘lishini, ayniqsa, ularning yasli va bog‘chalarning 
o‘rta yoshdagilari (3-4 yosh), tayyorlov guruhidagilarida maktab jismoniy tarbiya 
dasturining 1-sinflari materialiga yaqin bo‘lgan, unga tayyorlaydigan mashqlardan 
foydalanish to‘g‘riroq bo‘lishini o‘tgan asrdayoq o‘zining tadqiqotlar orqali 
isbotlagan.
Maktabgacha yoshdagilarning chaqqonligi, tezligi, va egiluvchanligidek 
jismoniy (harakat) sifatlarini tarbiyalash oson kechadi. Ularning organi zmini 
anatomo-fiziologik xususiyatlari, tanasi a’zolarining tabiiy rivoj lanishi bunga qulay 
imkoniyat yaratishini e’tiborga olsak, chaqqonlik, tezlik, egiluvchanlik sifatlarini 
tarbiyalash imkoniyatlari boshqa sifatlarga nisbatan kengroq, uning aksi, kuch va 
chidamlilik harakat sifatlarini tarbi yalashda esa bu yoshdagilarning mashg‘ulotlarida 
ehtiyotkorlik zarurligini jismoniy tarbiya amaliyoti hozirgi kunda aytarli darajada 
isbotlab bo‘ldi.
Lekin, bu sifatlarni rivojlantirish umuman to‘xtatib qo‘yilmaydi, chunki, kuch va 
chidamlilik elementlari har bir harakat faoliyati uchun zarur. Bu sifatlar tarbiyachini 
xohishsiz, boshqa harakat faoliyatlari davomida, eng oddiy yurish, sakrash, uloqtirishdek 
harakatlar tarkibida ham rivojlanishi kuzatilgan, rivojlanish tarbiyachining xohishisiz ham 
namoyon bo‘laveradi. Bu yoshdagilarning asab tizimining egiluvchanligi, jismoniy 
sifatlarning barchasini teng rivojlantirishga yaxshi imkoniyat yaratadi. Chunki, asab 
tizimidagi qo‘zg‘alish va tormozlanishning o‘z aro biri ikkinchisi bilan tez o‘rin 
almashinish xususiyati hali yuqori darajada davom etadi.
Ayniqsa, harakatli o‘yinlar davomida oldindan rejalashti rilmagan, o‘yin faoliyati 
uchun zarur bo‘lgan, oldindan rejalashtirilmagan harakatlarni bajarishga to‘g‘ri keladi. 
Tabiiy ravishda bola eng oz vaqt, fursat davomida biri-biriga o‘xshamagan, harakatlar o‘z 
o‘rnini boshqasi bilan tez almashi nishi orqali yuzaga keladi. Bu bilan chaqqonlik sifatini 
oson rivojlanishi uchun sharoit yuzaga keladi. 
Asab tizimining o‘tkazuvchi yo‘llarini tezlik namayon qilish uchun qo‘zg‘alishlarini 
o‘tkazish tezligi, unga individ mushaklarining javob reaksiyasi orqali, jismoniy jihatdan 
katta tezlik namoyon qilishi bilan ko‘zga tashlanadi. Uni mashq qilish orqali tezlik 
jismoniy sifatini rivojlanishi tezlashadi.
Qisqa vaqt mobaynida maksimal tezlik bilan yugurishlar, velosipedda tez 
harakatlanish va boshqa tezlik namoyon qilish bilan bajariladigan mashqlar tezlikni 
rivojlanishiga omil bo‘ladi. Bu mashqlarning to‘g‘ri me’yorlanishi, ularni varia siyalashga 

---

to‘g‘ri yondoshish bu yoshdagilarning jismi sifatlarini rivojlantirishda muhim ahamiyat 
kasb etadi.
Maktabgacha yoshdagilarning bo‘yin, qorin, orqa, bel muskullari kuchsiz bo‘lib, ko‘p 
holatlarda ular qomatni shakllanishi va rivojlanishiga salbiy ta’sir qilishi kuzatiladi. 
Shunga ko‘ra bu guruh muskullarini rivojlantirish uchun (yurish, yugurish, tanani bukib 
to‘g‘rilash bilan bajaradigan va boshqa) mashqlarni tanlab olish, ularning ijrosi tezligini 
orttirish orqali boshqa harakat sifatlarni rivojlantirishda erishilgan natijalarga nisbatan 
yuqori ko‘rsatgichga erishishi mumkinligi jismoniy tarbiya amaliyotda isbotlangan. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarni mashqlantirishni boshlashdan oldin, ularga o‘sha 
mashqning ahamiyati, bajarish texnikasi haqida ularning yoshiga moslab tushintirishlar 
orqali yoki uynalayotgan uyinlr davomida oddiy, eng sodda bilimlarni berish, umumiy va 
shaxsiy gigiena normalari va qoidalari, o‘zining tanasini tarbiyalashning ayrim 
elementlarini o‘rgatish yo‘lga qo‘yilishi lozim. 
Bu yoshdagilarga jismoniy mashqlarni mastuqil o‘zi yoki guruhi bilan birga bajarish 
o‘rgatiladi. O‘yinchoqlarga nisba tan munosabat masalasi, axloq normalarini 
rivojlanishiga e’tibor, o‘sha yoshi uchun zarur bo‘lgan jismoniy sifatlarini rivojlantirish, 
aqliy, ahloqiy va estetik didni tarbiyalash bilan qo‘shib olib borilishi - tanining tuzilishi, 
qomatini tik tutib yurish, harakatlarini erkin hamda chiroyliligi, kiyim boshini tutish va 
boshqalarga oid boshlang‘ich tushunchalar berish maqsadga muvofiq.
Maktabgacha yoshdagilarni aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish, e’ti borli bo‘lish 
(diqqatni to‘plash)ga odatni shakllan tirish, tez o‘rganish - qabul qilishga o‘rgatish, 
tushuncha hosil bo‘lishini shakllantirish, fikrlash, tasavvurni yuzaga keltirish jismoniy 
tarbiya jarayoni mazmuniga aylantirilsagina unga samarali deb baho berish mumkin 
bo‘ladi. 

---