1-mavzu. Mehnat va uning jamiyat taraqqiyotida tutgan o‘rni Reja

3.3. Mehnat bozorining ishlash mexanizmi

Mehnat bozorining tarkibiy qismlari:

1. Mehnatga talab
2. Mehnat taklifi
3. Ishchi kuchi narxi
4. Mehnat xarajatlari
5. Raqobat
-mehnat talabi-mehnat bozorida mavjud bo‘lgan ijtimoiy ishchi kuchiga bo‘lgan ehtiyojning umumiy hajmini aks ettiradi.
-mehnat taklifi-soni va tarkibi (jinsi, yoshi, ma'lumoti, kasbi, malakasi va boshqalar) bilan tavsiflangan ishchi kuchining umumiy miqdori.
-ishchi kuchining narxi- uning ish haqidir.
-mehnat xarajatlari uni takror ishlab chiqarish uchun ijtimoiy xarajatlar bilan belgilanadi, ya'ni.iste'mol qilinadigan moddiy va nomoddiy tovarlar hajmi.
-raqobat mehnat bozori faoliyatining asosiy mexanizmi - yuqori samarali ishchi kuchini jalb qilish uchun ish beruvchilar o‘rtasida ham, ishchilar o‘rtasida ham ijtimoiy mehnat taqsimoti tizimidagi bo‘sh ish o‘rinlarini almashtirish uchun, shuningdek ishchilar va ish beruvchilar o‘rtasida mehnat shartnomasi shartlari va ish haqi va boshqalar uchun.
Shunday qilib, mehnat bozori tovar bozorining o‘ziga xos turi bo‘lib, uning o‘ziga xos xususiyati shundaki, bu yerda tovarlarning maxsus turi - ishchi kuchi yoki odamning ishlash qobiliyati sotiladi. Iqtisodiy tushuncha sifatida mehnat bozori bir vaqtning o‘zida uning sotuvchilari va xaridorlari (ish beruvchilari) bo‘lgan ushbu mahsulot egalari (xodimlar) o‘rtasidagi munosabatlarni aks ettiradi. Ushbu munosabatlarning o‘ziga xos xususiyati va jamiyat uchun ahamiyati tufayli ular mehnat qonunchiligida qonuniy ravishda rasmiylashtiriladi.
Mehnat bozorining asosiy subyektlari quyidagilardan iborat::
- ishlab chiqarish vositalari egalari va ularning manfaatlarini ifoda etuvchi organlar (tadbirkorlar uyushmalari);
- xodimlar va ularning manfaatlarini aks ettiruvchi tashkilotlar (kasaba uyushmalari, ish beruvchilar kengashlari);
- davlat (uning turli tuzilmalari vakili) ish beruvchilar va xodimlar o‘rtasida vositachi sifatida.
Shunday qilib, mehnat bozorining asosiy subyektlari orasida -ishga qabul qilish munosabatlarini tartibga soluvchi, ish beruvchilar va xodimlar o‘rtasidagi vositachi va ushbu sohada ijara munosabatlari faoliyatining asosiy tashkilotchisi sifatida davlat muhim rol o‘ynaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat bozori bir qator muhim ijobiy xususiyatlarga ega:
- zamonaviy ehtiyojlarni qondiradigan ishchi kuchini ko‘paytirishda muhim rol o‘ynaydi;
- tarmoqlar va hududlar o‘rtasida ishchi kuchini taqsimlash va qayta taqsimlashni ta'minlaydi;
- ishchi kuchining harakatchanligini faollashtiradi;
- mehnat unumdorligining o‘sishini rag'batlantiradi va boshqalar.
Mehnat bozori dinamikasiga ta'sir ko‘rsatadigan asosiy omillar quyidagilardan iborat:
- demografik, shu jumladan aholi soni, undagi iqtisodiy faol aholining ulushi, uning harakatchanligi va boshqalar;
- ijtimoiy, shu jumladan turmush darajasi, jamiyatning ijtimoiy tuzilishi, ijtimoiy sheriklik munosabatlarining rivojlanish darajasi va boshqalar;
- tashkiliy-huquqiy, ya'ni. davlat muassasalarining mehnat va aholini ish bilan ta'minlashni tashkil etishdagi rolini, mehnat sohasi va tadbirkorlikning huquqiy bazasini ishlab chiqish va sifatini tavsiflovchi va boshqalar.
Qisqacha xulosalar:
Mavzu maqsadiga muvofiq talabalarda mehnat bozori tovar bozorining o‘ziga xos turi bo'lib, uning o'ziga xos xususiyati shundaki, bu yerda tovarlarning maxsus turi - ishchi kuchi yoki odamning ishlash qobiliyati sotiladi. Iqtisodiy tushuncha sifatida mehnat bozori bir vaqtning o‘zida uning sotuvchilari va xaridorlari (ish beruvchilari) bo‘lgan ushbu mahsulot egalari (xodimlar) o'rtasidagi munosabatlarni aks ettirilishi va ushbu munosabatlarning o‘ziga xos xususiyati va jamiyat uchun ahamiyati tufayli ular mehnat qonunchiligida qonuniy ravishda rasmiylashtirish kerak degan tushuncha hosil qilishdan iborat.
Bilimlarni tekshirish va mustahkamlash uchun savollar:

1. 
   Mehnat bozoriga ta’rif bering.
   
2. 
   A.I.Rofe ta'rifiga ko'ra mehnat bozori bu-.......
   
3. 
   Mehnat bozori faoliyati xususiyatlarini tushuntirib bering.
   
4. 
   Ishchi kuchining tovar sifatida almashtirishning jarayoni deganda nimani tushunasiz.
   
5. 
   Mehnat bozorining vazifalari nimalardan iborat.
   
6. 
   Joylashuv mezoni deganda nimani tushunasiz.
   
7. 
   Integratsiyalashuv mezoni nima.
   
8. 
   Mehnat bozorining tarkibiy qismlari haqida ma’lumot bering.
   
9. 
   Mehnat bozorining ijobiy xususiyatlari.
   
10. 
    Mehnat bozorining salbiy xususiyatlar.
    

Test savollar:

1. 
   Mehnat resurslari tarkibiga kimlar kiradi?
   

1. 
   Iqtisodiy faol aholi
   
2. 
   Ish bilan bant bo‘lmagan aholi
   
3. 
   Mehnat yoshidagi aholi
   
4. 
   Hamma javob to’ri
   

2. 
   Iqtisodiy faol aholiga kimlar kiradi?
   

1. 
   Ishlaydigan aholi
   
2. 
   Ishlamaydigan aholi
   
3. 
   16 yoshga to‘lmaganlar
   
4. 
   Barcha javob to‘g‘ri
   

3. 
   Mehnat bozorining tarkibiy qismlari qaysi qatorda to‘g‘ri ko‘rsatilgan?
   

1. 
   Mehnatga bo‘lgan talab va taklif
   
2. 
   Mehnat mezoni
   
3. 
   Iqtisodiy faol va nofaol aholi
   
4. 
   O‘smirlar
   

4. 
   Mehnat bozorini shakillantirish nech bosqichdan iborat
   

1. 
   5
   
2. 
   2
   
3. 
   3
   
4. 
   4
   

5. 
   Mehnat bozorini shakillantirishning 1-bosqichi nechinchi yillarga to‘g‘ri keladi?
   

1. 
   1992-1997-yillar
   
2. 
   1991-1996-yillar
   
3. 
   1994-1999-yillar
   
4. 
   1993-1996-yillar
   

6. 
   Mehnat bozorini shakillantirishning 2-bosqichi nechinchi yillarga to‘g‘ri keladi?
   

1. 
   1996-1999-yillar
   
2. 
   1997-1999-yillar
   
3. 
   1997-2000-yillar
   
4. 
   1998-2001-yillar