1-mavzu. Meva va rezavor meva o’simliklarini biologik-xo’jalik guruxlarga ajratish Ishning maqsadi

ChET MAMLAKATLARDA MEVAChILIK
Markaziy Osiyo, Kavkaz orti davlatlari, Uzoq sharq, shuningdek Xitoy, Hindiston, Birma, Eron, O’rta yer dengizi sohillari meva daraxtlarining vatani hisoblanadi. Ular Vavilioniyada va Suriyada eramizdan 3000 ming yil ilgari, Xitoyda 2000 yil ilgari, Hindistonda 1300 yil ilgari, Qrimda 700 yil ilgari, Gresiyada 300-400 yil ilgari ekilgan. Ma’lum bo’lishicha, meva ekinlarining ko’pchilik navlari 4000 yildan ortiq; gilos, olcha, limon 2 ming yildan ortiq; apelsin va rezavor mevalar 2 ming yilga yaqin vaqtdan buyon ekilib kelinmoqda. Dunyo bo’yicha meva ekinlari maydoni 2015 yilda 55 mln. gektarni tashkil etadi. Bog’ maydoni jihatdan birinchi o’rinda Hindiston bo’lib – 15,2 mln., Xitoyda 7,6 mln., Filippin, Vyetnam, Eronda 2,2 – 2,7 mln., Nepal, Indoneziya, Rossiyada 1,0 – 1,1 mln. gektarni tashkil qiladi. Dunyo bo’yicha har yili 328,3 mln. tonnadan ortiq meva, yong’oq, rezavor-meva yetishtiriladi, shundan 96,3 mln. tonnasi Hindistonda, 29,3 mln. tonnasi Vyetnamda, 27,1 mln. tonnasi Xitoyda, 12,8 mln tonnasi Indoneziyada, 5,1 – 7,2 mln. tonnadan Kolumbiya, Rossiya, AQSh, Bangladesh, Meksikada yetishtirilmoqda. Dunyo bo’yicha eng ko’p yetishtiriladigan meva olma bo’lib, har yili 186 mln. tonnani tashkil etadi.
Hozirgi vaqtda sitrus meva ekinlarining salmog’i yildan-yilga ortib bormoqda va har yili 100 mln tonnadan ortiqroq sitrus mevalar yetishtirilib yil davomida iste’mol qilinmoqda. Tropik mevalarning eng ko’pi Hindistonda yetishtirilmoqda. Har yili dunyo bo’yicha 63 mln tonnadan ortiq uzum yetishtiriladi. Uning 85 % Yevropa va Osiyo davlatlari ulushiga to’g’ri keladi. O’rtacha jami yetishtirilgan uzum mevasining 83 % i vino va sharbat tayyorlashga, 12 % i yangiligicha is’temol qilishga va 5 % i esa quruq meva (mayiz) tayyorlashga sarflanadi.
Hozirgi paytda fermerlar bu mevalarni organik oziqaviy muhitda yetishtirmoqda afsuski, ularni hamma savdo do’konlarga yetkazib berolmaydi. Siz shu turdagi mevalarni mamlakatning har bir burchagida topishingiz mumkin. Buyuk Britaniya bu mevalarni yetishtirish uchun ajratilgan yerlar 28 ming gektari futbol maydonining 28 tasiga teng. Tijorat uchun yetishtiriladigan yerlarning asosiy qismini Kent, Worcestershire, Herefordshire, Gloucestershire va Somerset oxirgi 3 ta mamlakat o’zining Sider olmasi hamda Perry noki bilan mashhur. Buyuk Britaniyada olmaning turli xildagi navlari yetishtiriladi.
Bularga Saxro olmasi, Yegremont olmasi, Gala olmasi, Spartan olmasi, Vorekaster Pearmani, Jonagold va Brayeburn olmalari kiradi. Bramli olmasi katta miqdorda yetishtirilib sanoat hamda konservalashda ishlatiladi. Eslanta qulupnayi keng miqdorda tijorat maqsadida yetishtiriladi. Sanoat uchun Lambada navi, Darselekt turlari asosan supermarketlarda sotiladi. Qora Smorodina qayta ishlash sanoatida Ribena ichimligini tayyorlash maqsadida yetishtiriladi
Dunyo bo’yicha meva va rezavor-meva ekinlarining 50 ga yaqin oilasi, 200 ta turkumi, 1000 dan ortiq turi va juda ko’p tur xillari mavjud. Har bir madaniy turning ko’plab navlari (masalan, olma, nok, o’rik, shaftoli kabilarning bir necha minglab navi) bor va mevachilik asosan yer sharining shimoliy qismida yaxshi rivojlangan.
Akademik N.I.Vavilov rahbarligida olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida ko’pchilik meva, rezavor – meva ekinlarining vatani Markaziy Osiyo, Kavkaz orti davlatlari, Xitoy, Hindiston, Birma, Eron, va O’rta yer dengizi sohillari ekanligi aniqlangan.
Ma’lumotlarda keltirilishicha, meva daraxtlari Markaziy Osiyo, Kavkaz orti davlatlarida, Suriya, Mesopotamiya, Misrda 2-5 ming yillar davomida madaniylashtirilib kelinmoqda.
Olma, nok, olxo’ri, shaftoli, o’rik, zaytun va anor daraxtlari 4 ming yildan ortiq, gilos, olcha va limon 2 ming yildan ortiq, apelsin va rezavor mevalar 2 ming yilga yaqin madaniylashtirilib, ekilib kelinmoqda.
O’zbekistonda meva va rezavor-meva ekinlarining 108 ta turi uchraydi, 73 ta turi madaniylashtirilgan bo’lib, shundan 25 ta turi keng tarqalgan. Meva daraxtlari, mevalarining yirikligi, rangdorligi, yaxshi saqlanishi, tashishga chidamliligi hamda sanoat uchun qimmatbaho xom-ashyo ekanligi va to’yimliligi, bir yerda uzoq yashab mo’l hosil berishi bilan boshqa ekinlardan farq qiladi. Meva daraxtlarini o’ziga xos yana bir xususiyati shundaki, deyarli hamma madaniy meva daraxtlari payvandlash (asosan kurtak payvand) yo’li bilan ko’paytiriladi. Bir necha yillar davomida olma, nok, behi, yong’oq, o’rik, bodom, gilos, olcha, tog’olcha, olxo’ri, shaftoli kabi mevalar ustida seleksiya ishlari olib borildi, ularning urug’laridan chiqqan yaxshi shakllari tanlab olinib, ko’paytirilishi natijasida O’zbekistonda yetishtirilayotgan meva turlari va navlari son jihatdan ko’paydi, sifat jihatdan ancha yaxshilandi. Boshqa xorijiy davlatlardan ham ko’pgina meva va rezavor-meva ekinlar navlari olib kelinib, sharoitga moslashtirildi.
Markaziy Osiyoda, shu jumladan O’zbekistonda yovvoyi mevali daraxtlar asosan Toshkent, Samarqand, Surxondaryo, Qashqadaryo va boshqa viloyatlarning tog’li hududlarida o’sadi. Bu yerlarda mevali daraxt va butalarning 70 turi uchraydi.
Keyingi yillarda yovvoyi olma, yong’oq, bodom, do’lana, pista, tog’olcha, irg’ay kabi mevali daraxtlar payvand qilish yo’li bilan madaniylashtirilmoqda. Madaniy meva daraxt navlari urug’ko’chatlarni kurtak payvand qilib ko’paytiriladi. Yovvoyi meva daraxtlarining yana bir foydali tomoni shundaki, ular mevali daraxtlarining ba’zi shakllarini yaratishda qimmatli dastlabki material hisoblanadi. Yovvoyi mevali daraxtlar yozda o’zlarining baquvvat va chiroyli shox-shabbalari bilan tog’ qiyaliklarini ko’m-ko’k qilib qoplab turadi, insonga estetik rux bag’ishlaydi.
O’zbekiston tog’li hududlarida yong’oqli meva bog’lari tashkil qilinib, ularning maydoni 32 ming gektardan ortiq. Shundan 27 ming gektari (84 %) payvandlanmagan. Madaniy yong’oqzorlar maydoni umumiy yong’oqzorning 16 % ini tashkil qiladi.
O’zbekistonda 2500 gektar bodomzor bo’lib, shundan 1500 gektar maydondagisi yovvoyi (payvandlanmagan) bodomzorlardir. Toshkent viloyatining Bo’stonliq tumanida 1500 gektardan ziyodroq yovvoyi olmazorlar bo’lib, ular dengiz sathidan 1200-1300 m balandlikda o’sadi. Mevasining vazni 10-100 g bo’lib, mazasi nordon va shirindir. Tarkibida shakar moddasi 4-13 % ni, kislota 0,1-19 % ni tashkil etadi. Shunga o’xshash tog’olcha, do’lana, chilonjiyda va nok daraxtlarini O’zbekistonning hamma tog’li hududlarida uchratish mumkin.