1-mavzu: Oddiy va murakkab moddalar. Kimyoning asosiy qonunlari va texnikada qo’llanilishi va ahamiyati. Molekula

Har qanday quyi molekulyar birikma, o’zining olinish usuli va sharoitidan 

qat’iy nazar o’zgarmas tarkib bilan ifodalanadi. 

 

Karrali  nisbatlar  qonuni.Karrali  nisbatlar  qonuni  1808  yilda  Dalton 

tomonidan yaratilgan. 

Agar  ikki  element  o’zaro  ta’sirlashib  bir  necha  birikmalar  hosil  qilsa, 

elementlardan  birining  shu  birikmalardagi  ikkinchi  elementning  bir  xil  massa 

miqdoriga to’g’ri keladigan massa miqdorlari o’zaro kichik butun sonlar nisbati 

kabi nisbatda bo’ladi.  

---

 

Bu  xulosa  tez  orada  eksperiment  yo’li  bilan  isbotlandi.  Dalton  o’sha 

zamonda ma’lum bo’lgan ikkita uglevodorod metan bilan etilen tarkibini tekshirib 

(1-jadval)  uglerodning  bu  birikmalarida  bir  og’irlik  qism  vodorodga  to’g’ri 

keladigan og’irlik miqdorlari o’zaro 3:6 yoki 1:2 nisbatda bo’lishini topdi. 

1-jadval 

Birikma nomi 

Tarkibi, % hisobida 

Tarkibi, og’irlik qism hisobida 

 

uglerod 

vodorod 

uglerod 

vodorod 

  Metan CH

4

 

75 

25 

3 

1 

  Etilen C

2

H

4

 

85,71 

14,29 

6 

2 

 

Karrali nisbatlar qonunidan ikkita muhim xulosa kelib chiqadi: 

1)  Bir xil elementlardan hosil bo’lgan birikmalar o’z og’irlik tarkiblari jihatidan 

odatda,  bir-biridan  katta  farq  qiladi.  Masalan,  azot  oksidlarida  bir  og’irlik 

qism  azotga  0,57  og’irlik  qism  kislorod,  yoki  bundan  2-5  barobar  ortiq 

kislorod to’g’ri keladi. Demak, ma’lum elementlardan hosil bo’lgan birikma 

xuddu  shu  elementlardan  tuzilgan  boshqa  birikmaga  aylantirilganda,  tarkib 

to’satdan (sakrash bilan) o’zgaradi. 

2)  Birikadigan  elementlar  orasidagi  miqdoriy  nisbatlarning  o’zgarishi  hamma 

vaqt  yangi sifat paydo bo’lishiga olib  boradi. Masalan, azot oksidlari (N

2

O, 

NO

2

,  N

2

O

5

va  b.)  garchi  bir  xil  elementlardan  tuzilgan  bo’lsa  ham  sifat 

jihatdan bir-biridan farq qiladi. Bunday farq tabiatning umumiy qonuniga — 

miqdorning sifatga o’tish qonuniga yaqqol misoldir.