1-mavzu: O’zbekiston tarixi fanining predmeti, uni o’rganishning nazariy-metodologik asoslari

5) Ilk shaharlarning paydo bo’lishi dastlabki davlatlarning shakllanishida
muhim va asosiy omil bo’lib, bu ikkala jarayon uzviy bog’liq holda kechgan.
Qadimgi Sharq mamlakatlarida ilk davlatlar shahar-davlatlar ko’rinishida paydo
bo’lgan. Bu jarayon sug’orishga asoslangan barcha dehqonchilik hududlari – O’rta va
Yaqin Sharq, shu jumladan O’rta Osiyo mamlakatlarida yuz bergan. Sunggi
arxeologik tadqiqotlar Markaziy osiyo hududidagi ilk davlatlar shahar-davlatlar
ko’rinishida bo’lib, ular m.a. 2 ming yillikning ikkinchi yarmida paydo

---

bo’lganligidan guvohlik beradi. Bunga misol tariqasida shu davrda vujudga kelgan
Jarqo’ton shaharsozlik madaniyatini aytish mumkin.
Shahar madaniyatining shakllanishi ham xuddi jamiyat taraqqiyotida bo’lgani kabi
uzluksiz taraqqiyot yo’li bilan rivojlangan. Bu qonuniyatga ko’ra shaharsozlik
madaniyatining shakllanishi uzoq bosqichma-bosqich davrlarni bosib o’tgan. M.a. 2
ming yillikka oid O’rta Osiyodagi Jarqo’ton, Sopollitepa, Dashli, Namozgoh,
Oltintepa, Ulug’tepa kabilarda ilk shaharsozlik madaniyatining shakllanishi va
rivojlanishi uchun quyidagi omillar muhim ahamiyatga ega bo’ldi:
- aholining o’troq dehqonchilikka o’tishi va keng vohalar bo’ylab yoyilishi;
- hunarmandchilikning rivojlanishi va ayrim sohalarga ixtisoslashishi;
- qadimgi savdo yo’llarining rivojlanishi natijasida iqtisodiy va madaniy aloqalar
hamda savdo-sotiqning taraqqiy etishi;
- tabiiy-geografik hamda harbiy-strategik shart-sharoitlar.
6) Davlat paydo bo’lishida uning tabiiy-geografik hududi va joylashishi ham
muhim omil hisoblanadi. O’rta Osiyodagi ikki daryo oralig’i – alohida tarixiy-
geografik va tarixiy-madaniy hududdir. Uning sivilizasiyasi Amudaryo va Sirdaryo
tufayli ko’p ming yilliklar mobaynida vujudga keldi.
Qadimgi davrda O’rta Osiyo ikki daryo oralig’ida davlat birlashmalarining har
xil shakllari mavjud bo’lgan:
1. Dalat tipi – podsholik. Boshqaruv shakli – mutlaq monarxiya.
2. Davlat tipi – konfederativ podsholik. Boshqaruv shakli – cheklangan
monarxiya. Ular odatda qabila boshliqlari yoki o’z tangasini zarb qiluvchi urug’
boshliqlari tomonidan boshqariladigan bir nechta o’lkalardan iborat bo’lgan.
3. Dalat tipi – mulkka egalik qilish. Boshqaruv shakli – qabila dohiylari yoki