1-mavzu: O’zbekiston tarixi fanining predmeti, uni o’rganishning nazariy-metodologik asoslari

- IV –
1) Somoniylar davlati. IX asrning 2 yarmida Movarounnahrda vujudga
kelgan Somoniylar sulolasi xalifa Ma’mun e’tiboriga tushgan. Bu sulolaga Balx
yaqinida yirik yer egasi Somonxudod asos solgan. Xalifa Ma’munning topshirig’i
bilan Xuroson noibi Tohir ibn Husayn 820 yili Somonxudodning o’g’li Asadga katta
ishonch bildirib, uning o’g’illari - Nuhni Samarqandga, Ahmadni Farg’onaga,
Yahyoni Shosh va Usrushonaga, Ilyosni Hirotga noib qilib tayinlagan.
Movarounnahrni o’z qo’l ostida birlashtirishga kirishgan Ahmad 864 y. vafot etdi.
O’rniga taxtga o’tirgan o’g’li Nasr Ahmadning ishini davom etdirdi. 874 y. u
Buxoroda tohiriylarga qarshi ko’tarilgan qo’zg’olondan foydalanib, Buxoro shahrini
egalladi va shaharni boshqarishni ukasi Ismoilga topshirdi. Biroq, keyinchalik Nasr
va Ismoil o’rtasida hokimiyat uchun kurash kuchayib, 888 yildagi to’qnashuvda

---

Ismoil akasi ustidan g’alaba qozondi. 892 yildan Ismoil Somoniy Movarounnahr
hukmdorligini qo’lga kiritdi. O’z davrining qobiliyatli va tashkilotchi davlat arbobi
bo’lgan Ismoil Somoniyning mustaqil siyosat yuritishga intilishidan tashvishga
tushgan xalifa Mu’tazid Xuroson noibi Amr ibn Laysga Movarounnahr noibligini
ham berib, uni Ismoilga qarshi urushga jo’natdi. 900 yili Amr ibn Lays qo’shinlari
Buxoro ostonalarida tor-mor etildi. Narshaxiyning yozishicha Ismoil ko’shinlariga
mahalliy hunarmandlar va dehqonlar katta yordam berishgan. Ismoil Somoniy
Xurosonni ham o’z davlati tarkibiga qo’shib oldi. Xalifa Ismoil Somoniy davlatini tan
olishga majbur bo’ldi.
Ismoil Somoniy davlatni idora qilish uchun bir qator
islohotlar o’tkazdi. Bu islohotlarga ko’ra davlatni idora qilish uchun saroy (dargoh) va
10 ta devon tashkil etildi. Devonlar orasida vazir yoki “xo’ja buzurg” devoni alohida
o’rin tutgan. Bu devonga boshqa devonlar bo’ysunib, u hamma -ma’muriy, siyosiy va
xo’jalik mahkamalarini nazorat qilgan. Somoniylar davrida sug’orma dehqonchilikka
ham katta e’tibor berilgan. Buxoro vohasida Shopurkon, Shohrud, Karmana,
Poykand, Samarqand vohasida Barsh (Darg’om), Buzmadison, Ishtixon kanallari
qazilgan. Xorazm, Kesh, Shosh va Farg’onada ham qazilgan bunday kanallar
dehqonchilikning rivojlanishiga katta yordam bergan. Sug’d (Zarafshon) daryosi
bo’ylab Buxorogacha bog’-bo’stonli, obod qishloqlar joylashgan. Buxoroda 17 ta
sug’orish shaxobchalari barpo etilgan. Bu davrda «Ariqlar haqida qonun» ishlab
chiqilgan. Kanallar davlat mutasaddilari tomonidan nazorat qilingan. Masalan,
Murg’ob vodiysida 10 mingga yaqin mansabdor shaxs suv taqsimoti bilan
shug’ullangan. Movarounnahrda ipak va jundan tayyorlangan gazlamalar sifatliligi va
nafis naqshlari bilan ajralib turgan. Buxoroning Zardana, Samarqanddagi Vedar
to’qimachilik mahsulotlari Hindiston, Eron, Iroq va boshqa mamlakatlarda ham
mashhur bo’lgan. Shaharlarda to’qimachilikdan tashqari kulolchilik, degrezlik,
chilangarlik, miskarlik, zargarlik, shishasozlik rivojlandi. Bu davrda Farg’ona
vodiysida, Nurota-Zarafshon tog’larida, Iloq viloyatida konchilik sanoatiga e’tibor
kuchaydi.
Somoniylar davrida me’morchilik va ilm-fanga ham katta e’tibor
berilgan. Bu davrda Karki yaqinida Alambardor, Karmanadagi Mir Said Bahrom, Tim
qishlog’idagi Arab ota maqbaralari qurilgan. Buxorodagi Mag’oki Attoron, Poykand
masjidi, Termizdagi Chorustun, Shahristondagi Childuxtaron masjidlari yozuvli
g’ishtlar, uyma ganchlar va hatto tilla suvlari bilan bezatilgan. Bu davrda Rudakiy,
Daqiqiy, Firdavsiy, Ibn Sino kabi buyuk allomalar yetishib chiqdi. Ipak yo’lining
ahamiyati oshdi. 

---

Biroq, somoniylar davlati Ismoilning avlodlari: o’g’li Ahmad (hukmronligi