1-mavzu: tovar ishlov berish fani va uning vazifalari reja

Nazorat uchun savollar:
1. Ho’l mevalar va sabzavotlarning rangi va sifati orasidagi bog’liqlikni tushuntiring.
2. Meva va sabzavotlar sirtining holati mahsulotlarning tovarlik va estetik xususiyatlariga qanday ta’sir ko’rsatadi?
3. Ho’l mevalar va sabzavotlarning katta-kichikligining sifatiga qanday ta’sir ko’rsatishini tushuntiring.
4. Meva-sabzavotlarning pishganlik darajasi bilan sifati orasidagi bog’liqlikni tushuntiring.
5. Ho’l mevalar va sabzavotlar katta-kichikligining kimyoviy tarkibiga ta’sirini tushuntiring.
6. Ho’l meva va sabzavotlarning sifat gradatsiyalarini tushuntiring.

16-MAVZU: UZUM TAYYoRLANADIGAN MAҲSULOT TURLARI, SIFAT KЎRSATKIЧLARI
Reja:
1.Uzum xom-aшyosi va ulardan tayyorlanadigan maҳsulotlar
2.Uzumni қuritiш
3.Vinolarning sifat kўrsatkiчlari


Uzum xom-aшyosi va ulardan tayyorlanadigan maҳsulotlar
Ўzbekiston Respublikasida tokzorlar maydoni kengayiшi va agrotexnik tadbirlar қўllaniшi tufayli kўp miқdorda uzum yetiшtirilmoқda. Uzumni sifatiga bўlgan talablar bir tomondan oшib borsa, ikkinчi tomondan saқlaш va қayta iшlaш inson organizmi uчun kerak bўlgan uzum va uzum maҳsulotlari bilan ta’minlaш bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri bўlib қoldi.
Uzum mevalari juda mazali va foydalidir.Uning tarkibida 15-30% шakar (tupida sўlitilganda esa 40-50% gaчa), organik kislotalar, pektin, oшlovчi, xuшbўy ҳidli va bўyoқ moddalar, fermentlar, A,V_1,V₂,S vitaminlar va mineral tuzlar bўladi.Uzum tarkibida яxшi ўzlaш-tiriladigan шakar (glyukoza va fruktoza), organik kislotalar va boшқa moddalarning bўliшi va tarkibiy қismlarining bir-biriga mos raviшda birikkanligi tufayli ular davolaш xususiяtiga ega.
Masalan, fruktozani olsak, u yurak-asab faoliяtini normal rivojlaniшi uчun eng kerakli modda ҳisoblanadi. Lekin fruktozani tabiatda toza ҳolatda olib bўlmaydi, uzumda esa bu maҳsulot yetarli darajada bўladi.
Яngi uzum maҳsulotini yoki uyda tayyorlangan maҳsulotni iste’mol қilgan insonlar yurak va қon bosimi xastaligidan soғayib ketganlarni juda kўplab misol қilib keltiriш mumkin (1, 6, 9)
Uzumdan xar xil maқsadlar uчun foydalaniladi. Uzum яngiligiчa kўp iшlatiladi. Undan iyundan boшlab noяbrgaчa foydalaniladi. Taшiшga чidamliligi va sovutgiчlarda ҳamda maxsus omborlarda uzoқ saқlaniшi tufayli uzum яngiligiчa kelgusi yilning may oyida ҳam iste’mol қilinadi.
Uzum oziқ-ovқat va шarob sanoati uчun яxшi xom aшyodir. Uzumdan tayyorlanadigan maҳsulotlar eng яxшi tўyimli, parҳez va шifobaxш maҳsulotdir.
Uzum шarbatini қaynatiш yoki sovuқda konцentratlaш yўli bilan undan шinni, vakuum-suslo, uzum asali va tarkibida 60-75% gaчa шakar bўlgan boшқa maҳsulotlar olinadi.
Uzumdan қuritilgan қimmatbaҳo maҳsulotlar: xўraki navlardan mayiz, uruғsiz navlardan kiшmiш olinadi. Kaloriяsi yuқori bўlganligi, uzoқ saқlaniшi, taшiш uчun қulayligi tufayli mayiz konditer va kulinariя sanoatida iшlatiladigan қimmatbaҳo oziқ-ovқat maҳsulotiga aylanadi (2, 4)
Uzumdan ҳar xil шaroblar, шampan шarobi, konьяk tayyorlanadi. Iste’mol қilinadigan шaroblardan uzum sirkasi tayyorlanadi. Uzum turpidan spirt, vino kislotasi, tanin moddasi, uzum moyi, bўyoқ moddalari olinadi.
Dunyo bўyiчa ekiladigan uzumning 4000 ga яқin navi bўlib, шundan 2000 ga яқin navi MDҲlarida ekib ўstiriladi. Ўzbekistonda uzumning assortimenti juda kўp. Ulardan 200 dan ortiқ navlari maҳalliy navlardir. Шuning bilan bir қatorda чet mamlakatlardan keltirilgan navlar ҳam ekib ўstiriladi. Uzum navlari foydalaniшiga kўra 3 guruҳga bўlinadi: xўraki, шarobbop va kiшmiшbop navlarga bўlinadi. Ўzbekiston Respublikasida uzumning 36 ta navi rayonlaшtirilgan bўlib, 14 tasi xўraki, 5 tasi kiшmiшbop va 17 tasi esa шarobbop navlardir. Uzumning xўraki navlari uzum boшlarining yirik va kўpinчa siyrak bўliшi ҳamda ғujumining tiғiz va eti ajoyib ta’mli, yirik, чiroyli bўliшi bilan ajralib turadi. Bular Ҳusayni, Toyfi, Nimrang, Kattaқўrғon, Rizamat, Puшti Parkati, Oktяbrskiy va boшқa navlardir.Ular iчida ertagi (iyunь oxiri), ўrtagi va keч (oktяbr) muddatlarida piшadigan navlari uчraydi, шu sababli 100-120 kungaчa яngi uzum iste’mol қiliш mumkin. Bundan taшқari, xўraki uzumlar 4-5 oy va undan ortiқ saқlaniшi mumkin.
Kiшmiш navlarning uzum boшlari oқ (Oқ kiшmiш) yoki қora (қora kiшmiш) rangli, ғujumi mayda uruғsiz bўladi. Keyingi yillarda ғujumi yirik kiшmiш Sўғdiyona, Kiшmiш Zarafшon, Kiшmiш Xiшrau, Kiшmiш Botir kabi navlar sinab kўrilmoқda. Bu navlar piшganda juda kўp шakar tўplaydi (5, 6).
Keyingi yillarda kiшmiшbop navlarga e’tibor tobora ortib bormoқda. Шular iчida eng asosiy kiшmiшbop navlar tavsifi қuyida keeltirilgan: