1. Rivojlanish psixologiyasining tavsifi, fan sifatida Rivojlanish psixologiyasining nazariy va amaliy vazifasi

Regressiya. Muammoli vaziyatda avvalgi yoki bolalikdagi istak va harakatlarni qoniqish shakliga qaytishdir. Regressiya qisman to‘liq yoki simvolik bo‘lishi mumkin. Muammoni yordam so‘rash oqibatida hal qilish «regressiya» sinfiga shuningdek, «harakat faol- ligi» mexanizmiga kiradi. Shuningdek, xavotirlanishni kamayishi- ni talab qilish mumkin bolmagan istak orqali kelib chiqqan. Reg- ressiv xulq-atvor ko‘p hoflarda kattalar tomonidan taqdirlanadi hamda simbiotik emotsional munosabatlarni talab qiladi.
Proyeksiya — bu individ o‘zining ongli darajasida rad qiluvchi fikr, tuyg‘u, motiv va istaklarni boshqa shaxs yoki obyektga o‘tka- zish mexanizmi. Mexanizm o‘zini va atrofdagilarni ular tomo- nidan emotsional rad etilishi sifatida qabul qilmaslik tuyg‘usini ushlab turish uchun rivojlanadi. Proyeksiya o‘zini qabul qilmaslik qolquvi bilan kurashishni uddalay olish uchun boshqalarning rad etuvchi harakatiga nisbatan chaqirilgan. Proyeksiya atrofdagilarga ularni qabul qilmasliklarining ratsional asosi sifatida turli negativ sifatlarni ularning fonida o‘zini qabul qilish uchun yo‘naltirishdir. «Agar yomon odam meni rad etsa, demak men yaxshiman yoki yomon odamning fikri men uchun ahamiyatli emas».
Proyeksiyaning noaniq shakllarini kundalik hayotda uchratish mumkin. Ko‘pchiligimiz o‘z kamchiliklarimizga e’tibor bermay, boshqalarda ularni osonlikcha sezamiz. Biz atrofdagilarni o‘z tashvishlarimizda ayblashga moyilmiz. Proyeksiya zararli bo‘lishi ham mumkin, chunki reallikni noto‘g‘ri anglashga olib keladi. Bu mexanizm ko‘pincha anglamaydigan va xafa boluvchi shaxs- larda namoyon bo‘ladi.
Introyeksiya — inson yoki obyektni simvolik internalizatsiya- si (o‘ziga kiritishi). Mexanizm harakati proeksiyaga qarama-qar- shidir. Introyeksiya yordamida sevgi obyektlari va o‘zining shax- si o‘rtasidagi farqlar bartaraf etiladi. Ba’zida boshqa odamlarga nisbatan jaxl yoki agressiya o‘rniga yo‘q qiluvchi tuyg‘ular, o‘zini o‘zi tanqid qilishga, o‘zini qadrlamaslikka aylanadi, chunki ayb- lanuvchida introeksiya sodir bolgan. Bunday vaziyat ko‘pincha depressiya holatida kuzatiladi.
Ratsionallashtirish — aslida mumkin bolmagan fikr, tuyg‘u, xulq-atvorlarini oqlashga ishonchli sabablarni topuvchi hi- moya mexanizmi. Ratsionallashtirish — psixologik himoyaning eng keng tarqalgan mexanizmi, chunki bizning xulq-atvorimiz ko‘plab omillar orqali aniqlanadi va biz uni o‘zimiz uchun ma’qul bolgan yo‘1 bilan tushuntirganimizda ratsionallashtirgan bo‘la- miz. Ratsionallashtirishni ongsiz mexanizmini to‘qib chiqarilgan yolg‘on, firib yoki mug‘ombirlik bilan aralashtirib bo‘lmaydi.
Intellektualizatsiya — bu himoya mexanizmi emotsional his- tuyg‘u va kec^inmalarni bartaraf etish maqsadida namoyon bo‘la- di. Intellektual zaxiralarni katta miqdorda qollashni taqozo etadi.
Kompensatsiya yoki sublimatsiya bu real yoki hayotiy kamchi- liklarni ongsiz tarzda bartaraf etish harakati. Kompensatoriar ha- rakat universialdir, chunki statusini egahash deyarli barcha inson- laming istagidir. Kompensatsiya ijj^imoiy yaroqli (ko‘zi ojizning musiqachiga aylanishi) va yaroqsiz (bo‘yi past insonni) agressiv- lik va hokimlikka intilishi bilan kompensatsiyalash, nogironlikni qo‘pollik va nizolashuvchanlik bilan kompensatsiyalash bo‘lishi mumkin. Shuningdek, to‘g‘ri kompensatsiya (yutuqsiz yutuqqa eri- shib bo‘lmaydigan sohada omadga intilish) va bavosita kompensat- siyaga (o‘zini o‘zi boshqa muhitda tasdiqlashga intilish) ajratiladi.
Reaktiv tuzilmalar himoya mexanizmini anglash uchun to‘g‘ri kelmaydigan mayl, istak va tuyg‘ularni, ayniqsa, jinsiy va agressiv ma’no jihatdan unga qarama-qarshi munosabat yoki harakatlarni rivojlantirish yoki urg‘u berish yo‘li bilan almashtiradi. Bu himoya mexanizmining rivojlanishi inson oliy ijtimoiy (axloqiy) qadriyat- larni o‘zlashtirishi bilan bogllaydilar. Reaktiv tuzilish xursandchi- lik emotsiyalarini ushlab turish uchun qolllaniladi. Bu mexanizm harakatdagi qarama-qarshi ustanovkalarni amalga oshirishni taqozo etadi. Shu jumladan, qarashlarning mustahkam belgilan- ganligi, uyatchanlik, muruvvat hamda rahmdillik va boshqalar.
Himoya ikki bosqich xarakterga ega. Avval mumkin bo‘lma- gan istak siqib chiqariladi, so‘ng uning antitezasi kuchayadi. Masalan, haddan tashqari vasiylik rad etilganlik hissini, haddan ziyod ijobiy va muloyim xulq duslmanlikni berkitishlaoi mum- kin va boslqalar.
Reallikni rad etisl bu aaglanilgan aaziyatda og‘riqli bo^ladigan o‘y-fikr, tuyg‘u, istak, tvlab yoki oeallikni oad etuvcUi mexanizm. Rvd etisl atrofdagilarniag befarqligi va rad etilislini ko‘osatsalvo, ulvmi qabul qiluvcli emotsiyalvrni ushlvb qolish maqsadida rivoj- lvnadi, Uvrakatlaridaa xuddi muvmmolari yo‘qdek tuyuladi. Rad etish mexanizminiag ko‘p miqdori bolalar ucUun xijtkteo'idij. Kvttalar rad etisl mexanizmini inqirozli va/iyatlarda qo'llaydilar.
Siljish (o‘oaiai almashtioish) — kucUliroq, kattvooq va aUami- yvtliooq subyekt bilan nizoli aaziyal yuzaga kelganidv o‘zining agressiya, jaUl emotsiyalariai chiqarib tasUlaganda bu xvvfga ay- lvavdi.
Bolalikdagi jinsiylik tushuachasiga yoadasUuvlao Freyd tomo- aidaa XX vso boshidv «Jinsiylik avzariyasi bo‘yicla 3 ocUerk» nomli asaoida yoritilgan. U quyidagi fikodan kelib chiqqan, inson ba’zi miqdordvgi jinsiy eneogiyv bilan tug'iladi (libido), u ma’lum ketmv-ketlikda tananiag tuoli a’zolaoiga ko'chadi.
• FreFd piixojinjjy bosqichlarni oclnliihi ketlkLa-batligin.i or- gaaizmning yetilisUigv ko‘ra, belgilvngan (rivojjanishaiag bi- ologik omillvri) va bu bosqichlar uaiaeosia' va barcha iasoalarga ularniag madvniolik darajasiga qaramay xosdir. Z.Freydning yosh oiaojlaaishi davrlarini sUaxsning psixojiasio na/voiyvsi deb ataldi, cUunki uning nazaoiyasini markazida jinsiy instinktlar turvdi, bu keng mv'nodv qoniqish deyiladi. O‘qituvchi pedagogik mahoratining quyidagi tarkibiy qismlari mavjud:
a) o‘qituvchi shaxsiyatining insonparvar yo‘nalishi;
b) kasbiy bilimlar
v) pedagogik qobiliyat
g) pedagogik texnika
d) pedagogik vazifalar
Ilg‘or o‘qituvchilarning ikki xil qiziqishlari bo‘ladi:
1. O‘z sohasini, ya’ni o‘z predmetini chuqur bilishi va bilimga intilishi. Psixologiya va pedagogika fanining eng yangi yutuqlarini egallash;
2. Bolalar bilan muloqot ehtiyoji.
Bu ikkala qiziqish ham o‘zaro juda yaqindan bog‘liq bo‘lib, agar o‘qituvchi o‘z sohasini bilsa-yu, o‘quvchilarni yoqtirmasa va muloqot ehtiyoji bo‘lmasa, bunday o‘qituvchining maktabda ishlashi qiyin bo‘ladi.
Shuningdek, o‘qituvchi bolalar va yoshlar psixologiyasini va pedagogikasini yetarli darajada bilishi shart. Demak, o‘qituvchi kasbi uchun zarur bo‘lgan bilim va tajribalardan tashqari, pedagogik vazifa va pedagogik vaziyatni hal etishga urinish mumkin bo‘lgan pedagogik vositalardan samarali foydalana olishi hamda unda pedagogik vazifa va vaziyatni chuqur hal etish uchun har tomonlama mustahkam bilimga ega bo‘lishi talab qilinadi. Ayniqsa, o‘qituvchi o‘zi berayotgan bilimlarni jonli, obrazli qilib berish qobiliyatini chiqur egallagan bo‘lishi kerak.
Qobiliyat hamma insonlarda mavjud bo‘lib, bir tekisda bo‘lmay, biri yuqori, biri o‘rta va biri quyi darajadan iboratdir. Faqat aqli zaif insonlarda qobiliyatni uchrata olmaymiz. Muvafaqqiyatli ishlash uchun har bir pedagog pedagogik mahoratga ega bo‘lishi zarur. Pedagogik mahorat egasi o‘z mehnat sarf qilib, katta natijaga erishadi.
Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo‘ladi va rivojlanadi, qobiliyatni rivojlantirish uchun esa layoqat, zexn, iste’dod ya’ni inson nerv tizimida anatomo-fiziologik xususiyat ham bo‘lishi zarur. Pedagogning ba’zi psixik protsesslari unda shaxsga xos sifatlarining shunday kompleksini tashkil qiladiki, buni pedagogik qobiliyat deb atash mumkin. Bu qobiliyatlarni ayrim psixik hususiyatlardan iborat qilib qo‘yish mumkin emas.
Ta’lim-tarbiya ishlarining muvafaqqiyatli bo‘lishini pedagog shaxsiga xos bo‘lgan bir qancha sifatlar, shu jumladan, uning irodasi, hissiyotlari, xarakteriga xos bo‘lgan bir qancha xususiyatlarini ham ta’minlab beradi.
Pedagogik texnika – bu o‘qituvchi faoliyatining (xatti-harakatlarining) tashkiliy shakli. Pedagogik texnika ikkita katta guruhda farqlanadi: