1. Rivojlanish psixologiyasining tavsifi, fan sifatida Rivojlanish psixologiyasining nazariy va amaliy vazifasi

Rivojlanish psixologiyasitarixini davrlarga bo’lish.
Assotsiativ Rivojlanish psixologiyasi– XVII-XIX asrlarda maydonga kеlgan psixologiyaning yo’nalishi bo’lib, ko’proq Angliyada tarqalgan. Uning asoschisi David Yum (1711-1776) ta'limotiga ko’ra, ongning barcha murakkab hodisa va mahsullari o’zining “mеn” ekanligini anglash, o’zaro tashqi bog’lanishlar – “assotsiatsiyalar” bog’langan “tasavvur birikmalari”dir.

BOLALAR PSIXOLOGIYASI PREDMETINI ANIQLASHTIRISH.


Reja:
1. Psixik rivojlanish omillari muammolarining qo‘yilishi.
2. Bolalar psixologiyasi predmetini aniqlashtirish.
3. Bola psixik rivojlanishining ijtimoiy va biologik omillari.

Mavzu o‘quv maqsadi:

Ta’limiy: bo‘lajak psixologlarda XX asrning boshlarida bola rivojlanish nazariyalari haqida ilmiy bilimlarni hosil qilish.Tarbiyaviy: bo‘lajak psixologlarga bola psixik rivojlanishining ijtimoiy va biologik omillari ahamiyatini singdirish.Rivojlantiruvchi: mavzuning ta’limiy va tarbiyaviy o‘quv maqsadlari asosida talabalar dunyoqarashini kengaytirish.Tayanch tushunchalar: genetik metod, genetik psixologiya.
4.1. Psixik rivojlanish omillari muammolarining qo‘yilishi
XX asrning birinchi 10-yilligida bola shaxsi rivojlanishi muammosi bilan shug‘ullangan psixologlar orasida eng yetakchi- lari sifatida A.Bine, E.Meyman, D.Syolli, E.Klaperd, V.Shtern, A.Gezell va boshqalarni kiritish mumkin. Ingliz olimi Dj.Syolli inson psixikasini shakllanishiga nisbatan assotsiativ yondashuv pozitsiyasidan qaragan. U aql his-tuyg‘u va irodani psixikaning
asosiy tarkibiy qismi sifatida ajratib ko‘rsatgan. Uning izlanishlari bolalar tarbiyasi amaliyoti uchun bolalardagi birinchi assotsiatsi- ya va ularni yuzaga kelishining ketma-ketligi tarkibini aniqlash-
dan iborat edi.M.Montessori Syollining izdoshi sifatida uning xulosalariga tayanib maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning bilish jara­yoni rivojlanish tizimini ishlab chiqdi. U bola shaxsini o‘rga- nishda ular rivojlanishining ichki impulslarini bilish va inobat- ga olish haqidagi tasavvurlaridan kelib chiqadi. Bolalarning bu davri hissiylik davri deb e’tirof etilib, bu vaqtda o‘zining moyilligi mavjud bo‘lgan bilimlarini o‘zlashtirishga imkon berishi
kerak. M.Montessori turli xil his-tuyg‘u va harakatlarni mashqqildirish orqali ularni sekin-asta anglashga murakkablashtirish- ga, mukammallashtirishga katta ahamiyat qaratgan. Natijada bu tafakkur jarayonining rivojlanishiga olib keladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ta’limi va tarbiyasini tashkil etishga nis­batan Montessorining g‘oyasi juda keng tarqaldi va hozirgi vaqt­
da Rossiyada bu tamoyillar bo‘yicha bir nechta bolalar bog‘chasi yoki guruhlarga qo‘llanilgan.
Nemis psixologi va pedagogi E.Meyman ham bolalarning bilish jarayonlarini rivojlanishi muammolariga, shuningdek, ta’limning metodologik asoslarini ishlab chiqishga asosiy e’tiborini qarat­gan. Meyman tomonidan davrlashtirishda 3 bosqichga, ya’ni fan-
tastik sintez bosqichi, analiz bosqichi, fikriy sintez bosqichlari- ga ajratilgan.E.Meyman laboratoriyasi qoshida tashkil etilgan eksperimen- tal maktabda bolalarning ta’lim dasturlariga tayyorlik darajasini diagnostika qilish metodlari ishlab chiqilgan. Unga ko‘ra, ta’lim dasturlari va sinflarni shakllantirish mezonlari sinovdan o‘tka- zilgan (masalan, intellekt darajasi, qiziqishlari, o‘qituvchi bilan hamkorlik bo‘yicha).Shveysariyalik psixolog E.Klapared Xollning rekapitulatsiya
tasavvurlarini tanqid qilib chiqqan. Uning psixika filogenezi va ontogenezi umumiy mazmunga ega va bu rivojlanishning birinchi qatorini o‘xshashligiga olib keladi, ammo ularni bir xil demay- di. Klaparedning o‘ylashicha bola psixikasining rivojlanish bos­qichlari instinktiv jihatdan aniqlanmagan, u qobiliyatlarni o‘zida shakllantirish g‘oyasini taqlid va o‘yin mexanizmlari yordamida deb hisoblagan. Tashqi omillar rivojlanishga ta’sir etib, uni yo‘na- lishini aniqlaydi hamda tempini kuchaytiradi.Psixik rivojlanishni Klapared tafakkur rivojlanishiga teng- lashtirilgan va tafakkur tipining o‘zgarishiga tayanib 4 bosqich­ga ajratgan. Birinchi bosqichda (2 yoshgacha) predmetlarning tashqi ko‘rinishini eslab qolish idrokni shakllanishi sodir bo‘la-
di; 2-bosqichda (2 yoshdan 3 yoshgacha) nutqiy predmetlar nom- lari o‘zlashtiriladi. 3-bosqichda (3 yoshdan 7 yoshgacha) tafak-70kur bolaning umumiy aqliy qobiliyatlari 4-bosqichda (7 yoshdan
12 yoshgacha) maxsus qiziqishlar shakllanadi va individning in­dividual moyilliklari ifodalanadi.
E.Meyman va E.Klapared ishlari bolalar yosh davrlari psixo- logiyasiga asos bo‘ldi va uning predmetini aniqlab maxsus vazifa va muammolarni shakllantiradi. Bolalar psixologiyasi pedalogi- ya pedagogikani rivojlanishi, bolalar psixik rivojlanishini tadqiq etishning ishonchli metodlarini ishlab chiqilishini taqozo etdi.Fransuz psixologi A.Bine bolalar psixologiyasida testologik
va normativ yo‘nalishlarning asoschisidir. Bine bolalarda tafak­kur rivojlanishining darajalarini eksperimental tadqiq etdi. Ular­ning oldiga tushunchalarni aniqlash topshirig‘ini qo‘ygan holda («stul» nima, «ot» nima va boshqalar). Turli yoshdagi bolalar­ning javoblarini umumlashtirib, u 3 yoshdan 7 yoshgacha bolalar tushunchalari rivojlanishining 3 bosqichini aniqladi: sanoq bos­qichi, ta’riflash bosqichi va interpretatsiya bosqichi. Har bir bos­qich ma’lum yosh bilan tenglashtirilgan va Bine intellektual rivoj- lanishni ma’lum normativlari mavjudligi haqida xulosa qildi.Ta’lim vazirligi talabiga ko‘ra Bine rivojlanishda normadan og‘ishgan va shu tariqa yordamchi maktabda ta’lim olishga muh- toj bolgan bolalarni ajratib oluvchi metodni ishlab chiqdi. Ke-
yinchalik u 3 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan bolalarni intellektual rivojlanishning umumiy diagnostika qilish uchun testlar ishlab chiqdi. Har bir yosh davri uchun Bine murakkablik darajasi bo‘yi- cha variatsiyalari bilan intellektual rivojlanishini turli tomonlari- ni tadqiq etuvchi topshiriqlarni tanlab oldi. Ularga so‘z boyligini, sanoqni, xotirani, umumiy bilimini, makoniy mo‘ljalga olishni,
mantiqiy tafakkurni va boshqalarni tekshiruvchi topshiriqlar kiri- tilgan. Bine g‘oyasiga ko‘ra, topshiriqlar bu yoshdagi barcha bola- larga xos bo‘lgan minimal malakaga yo‘naltirilgan. Faqat shunda- gina teng diagnostik sharoitda tug‘ma yuqori intellektual darajali bolalar, ya’ni qobiliyatli va tarbiyali bolalar bo‘ladilar. Binening shogirdi T. Simon tomonidan tuzilgan maxsus shkala yordamida bolaning aqliy yoshi hisoblangan.
Keyinroq aniqroq diagnostika qilish uchun nemis psixologi V.Shtem intellekt koeffitsientini kiritishni taklif etdi. Bine intel- lekt darajasi tug‘ma qobiliyat sifatida hayot mobaynida o‘zgarmay-
di va turli topshiriqlarni bajarishga yo‘naltirilgan. Intellektual nor­ma 70 dan 130% koeffitsient deb hisoblangan. Shunga ko‘ra aqlan qoloq bolalar 70% dan past ko‘rsatkichlarni olganlar, iqtidorlilar
130% dan yuqori ko‘rsatkichni olganligini ko‘rishimiz mumkin.
4.2. Bolalar psixologiyasi predmeti
Bolalar psixologiyasi fanining asosiy e’tibori tug‘ilganidan yetuklik davrigacha inson psixikasi va ongining qanday rivojlani­shiga qaratilgan, ya’ni har bir shaxs uzoq bolalik davrini bosh-
dan kechiradiki, bu davrda unda alohida psixik jarayon va xusu- siyatlar yuz beradi. Shuning uchun ham bu davrni fanda alohida ajratib o‘rganiladi va uni ontogenetik (tug‘ilgandan ulg‘aygunga-
cha o'sib yetilish davri) taraqqiyot yo‘li deyiladi.
Bolalar psixologiyasi bola psixikasining taraqqiyoti hamda shaxsiy xususiyatlarining yuzaga kelishiga ta’sir qiluvchi omillarni ham o‘rganadi. Bolalar psixologiyasi bu muammolarni hal qilish­
da mustaqil fan sifatida o‘ziga xos vazifalarni hal etmog‘i lozim.Bugungi kunda bolalar psixologiyasi fanining oldida bir qan- cha muhim nazariy va amaliy vazifalar turadi. Bolalar psixologi­yasining nazariy vazifalari uning nazariy muammolarini yechish- ga qaratilgan- Jumladan, uning nazariy vazifalariga quyidagilar kiradi:
1. Turli yoshdagi bolalarga xos bo‘lgan psixologik xususiyat- larni, ya’ni bolalarning idrokiga, sezgi — tuyg‘ulariga, diqqatiga va xotirasiga, nutqi va tafakkuriga, xayoliga, irodasiga xos xususi-
yatlarni o‘rganish.
2. I.P.Pavlovning oliy nerv faoliyati haqidagi ta’lim o ti asosidaturli yoshdagi bolalar psixik jarayonlari xususiyatlarining nervfiziologik asoslarni o ‘rganish.
3. Bolaning psixik taraqqiyotiga faol ta ’sir qiluvchi om illarni aniqlab berish.
4. Turli yoshdagi bolalarning rivojlanishiga xos boMgan qo- nuniyatlarni o‘rganish.
5. Bola shaxsiga xos bolgan psixologik xususiyatlarni o‘rga-nish.
6 . Bolani maktab ta’limiga tayyorlash.
7. Maktabda muvaffaqiyatli o‘qish uchun bolaning aqliy jara- yonlarini faollashtirish.
8. Ta’lim jarayonida bolaning mustaqil, ijodiy, faol tafakkurini shakllantirish.
9. Ta’lim-tarbiya jarayonida bolaning maxsus qobiliyatlarini shakllantirish.
10. Ta’lim-tarbiya ishlarini psixologik mazmunini ochib be- rishdan iboratdir. Uning amaliy vazifalariga turli yoshdagi bola­larning psixik taraqqiyoti xususiyatlariga doir bilimlarni tarbi­
yachilar, o‘qituvchilar, ota-onalar, ya’ni jamoatchilar o‘rtasida keng yoyishdan iborat. Bolalar psixologiyasining amaliy vazifa- si — keng jamoatchilik bola ruhiy taraqqiyotiga, yoshlik xususi­
yatlari orasidagi farqlar va ularga individual munosabatda bo‘lish yo‘llariga doir, ruhiy taraqqiyot qonunlariga doir psixologik bi- limlardan bahramand bo‘lmoqlarini ta’minlashdan iborat. Ja-
moatchilikni psixologik bilimlardan xabardor qilish, ro‘znoma va oynomalarga maqolalar yozish, radio va teleko‘rsatuvlarda turli eshittirishlar tashkil qilish, ota-onalar bilan suhbatlashish, ma-
hallalarda bola tarbiyasi haqida ma’ruza, suhbat va bahslar uyush- tirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bu vazifalarni amalga oshirish komil insonni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.
Bola psixikasini o‘rganishda tadqiqotchi bir qator tamoyillar — qoidalarga tayanishi, ularga rioya etishi lozim bo'ladi.
Bu qoidalar quyidagilardan iborat;
1. Obyektivlik tamoyili — bu tadqiqotchidan ma’lumotlar bi­lan ularning talqinini aralashtirib yubormaslikni talab qiladi.
Masalan: mashg‘ulot davomida «bola oynadan tashqariga qara- yotgan edi», — deb aytilsa, bu muayyan hodisa haqidagi ma’lumot bolib hisoblanadi. Lekin, «bola e’tiborsiz», — deb aytish hodisa-ning talqinidir. Hodisaning o‘zi bilan uning talqinini aralashtirib yubormaslik kerak, chunki yuqoridagi misolda ham bola oynaga qarab turgan bo‘lsa-da, tarbiyachining so‘zlariga katta e’tibor be- rayotgan bolishi mumkin.
2. Sababiylik tamoyili — bu bola shaxsi va ongida yangi sifat­larning hosil bolishini ta’minlovchi barcha shart-sharoit va omil­larni imkon qadar o‘rganishni talab qiladi. Masalan: mashg‘ulot
davomida bola tez-tez oyna tarafga qaragan bolsa, bu hodisaning iloji boricha sababini aniqlash kerak: ko‘chadagi biror narsa bola e’tiborini o‘ziga tortdimi? Mashg‘ulotda bola charchab qoldimi?
0 ‘tilayotgan material bolaga yaxshi tanishmi? va h.k.;
3. Sinchkovlik va muntazamlik tamoyili — bu bola psixika-sining shakllanish jarayoni, bunda psixolog va pedogoglar ta’siri sinchkovlik bilan kuzatib borishni talab qiladi.
Ushbu tamoyillarga muvofiq oldindan:
a) tadqiqot joyi va bajariladigan ish mazmuni aniqlanishi kerak;
b) tadqiqotda o‘rganiladigan sinaluvchilar tanlanmasi tuzili­shi lozim;
d) tadqiqot qaysi vaqtda va qanday vaqt oraliglda o‘tkazilishi- ni belgilash zarur. Ushbu bandlar belgilangach, ulardan chetga chiqmaslik kerak, ya’ni qandaydir subyektiv sabablar bilan sho-
shilinch xulosalar chiqarmaslik, tadqiqotni bevaqt tugatish hol- lariga yol qo‘ymaslik kerak. Aks holda obyektivlik tamoyili bu- zilgan boladi.
Bolalar psixologiyasi fanining asosiy metodlaridan biri kuza­tish metodidir. Kuzatish metodi 2 ga bolinadi:
1 ) obyektiv; 2) subyektiv kuzatish metodi.
Bolalar psixologiyasida subyektiv, ya’ni o‘z-o‘zini kuzatishdan foydalanilmaydi. Bolalar psixologiyasining asosiy metodlaridan biri subyektiv, ya’ni bolalarni tashqaridan kuzatib o‘rganish metodidir. Obyektiv kuzatish metodi har doim ma’lum maqsadga qaratilgan bolib, uning yordamida kishilarning turli psixik jarayonlari ham­da shaxsiy psixologik xususiyatlari o‘rganiladi. Bunda tarbiyachi va tekshiruvchi psixolog bolalarning xulq-atvorlari va xatti-harakat-larini ularning turli-tuman faoliyatlarida tabiiy sharoitda mavzu- li tarzda kuzatadi. Obyektiv kuzatish metodi quyidagi qoidalarga asoslanib tashkil qilinishi kerak: 1) har qanday kuzatishning aniq maqsadi, rejasi bolishi kerak. Masalan: bolalar diqqatining barqa- rorligini yoki tafakkur bilan bogliq bolgan analiz qila olish qobili- yatini kuzatish; 2) bola shaxsining yaxlitligi tamoyiliga asoslanib,
ya’ni analitik-sintetik nuqtai nazardan kuzatish; 3) bolani jamoa- da va jamoa a’zosi sifatida o‘rganish; 4) kuzatish tabiiy sharoitda olib borilar ekan, bolalar o‘zlarining kuzatilayotilganlarini mutlaqo bilmasliklari kerak; 5) kuzatishdan yaxshi natijalar olish uchun, ularni turli sharoitlarda (shaxsning xislatlarini turli xilda namoyon bolishni nazarda tutib) tizimli tarzda kun sayin o‘rganish kerak.Kuzatish metodidan foydalanilganda bolalar turli o‘yin faoli-yatlari, didaktik mashg‘ulotlar, mehnat faoliyatlarida xilma-xil psixik jarayonlarning va individual xususiyatning namoyon
bolishini o‘rganish mumkin.Kuzatish metodi uzluksiz yoki faoliyatni tanlab vaqti-vaqti bi­ lan o‘tkazilishi mumkin. Bolalarni uzluksiz kuzatish metodi bi­lan o‘rganilganda ularning barcha fe’l-atvorlari va xatti-harakat- lari kundalik faoliyatlari davomida kompleks holda o‘rganiladi.
Uzluksiz kuzatish bir necha kun yoki bir necha oy davom et- gandan so‘ng to‘plangan ma’lumotlar analiz qilinib, bolaga psi­xologik xarakteristika tuziladi, vaqti-vaqti bilan tanlab kuzatil- ganda bolaning barcha xulq-atvori va xatti-harakatlari emas, balki faqat ma’lum xatti-harakatlari (diqqati yoki xotirasi) bilan bog‘liq bolgan tomonlari o‘rganiladi.Bolalar psixologiyasida kuzatish metodining alohida tur­li bolalar taraqqiyotini sermazmun qirralarini kuzatish va un-
da olingan dalillarni kundaliklarga yozib borib o‘rganishdan ibo- ratdir. Bola taraqqiyoti haqidagi birinchi kundalik XIX asrning ikkinchi yarmida Ch.Darvin tomonidan nashr etilgan. Undan so‘ng N.A.Menchinskaya, V.S.Muxinalar bolalar psixik taraqqi­yoti yuzasidan tizimli tarzda olib borgano‘z kundaliklarini nashr etganlar.Bolalar psixologiyasida keng qo‘llaniladigan yana bir asosiy metod — eksperiment metodidir. Eksperiment metodi kuzatish metodiga nisbatan aktiv metod hisoblanadi. Eksperiment meto- dida u yoki bu psixik jarayonni qachon yuzaga kelishini kutib
o‘tirmay, bu jarayonni eksperimentatorning o‘zi yuzaga keltiradi. Shuningdek, o‘rganilayotgan psixik jarayonni bolalarda bir necha marta takrorlab o£rganish mumkin, yana qulay tomoni shundaki,
bu metod kuzatish metodi singari ko‘p vaqt talab qilmaydi. Eks­periment metodi 3 ga bo‘linadi: 1) laboratoriya eksperimenti, 2) tabiiy eksperiment; 3) pedagogik-psixologik eksperiment meto­

10 SHAXS RIVOJLANISHI SIFATIDA PSIXIK RIVOJLANISHNING PSIXOANALITIK YO‘NALISHI

Reja:

11. 
    Z.Freydning klassik psixoanalizida psixik rivojlanish masalasi.
    
12. 
    Bolalik psixoanalizi.
    
13. 
    Hozirgi zamon psixoanalitikasi bolalarni tarbiyalash va rivojlanishi haqida.
    

Zigmund Freyd 1856-yilda Freyburgda, o‘sha paytdagi Avstri- ya Vengriya imperiyasining hozirgi kunda Chex respublikasiga taalluqli qismida tug‘ildi. U tibbiyotni Venada o‘rgandi va shu yerda Avstriyani natsistlar 1938-yiIda anneksiya qilgunlariga qa- dar yashadi.
Yahudiy sifatida u vatanini tashlab ketishga majbur bo‘ldi va Londonga borib o‘rnashdi, o‘sha yerda 1939-y i ‘da vafot etdi. Uzoq yillar davomida u bedavo saraton kasalligi bilan kurashib yashadi.
Uning eng mashhur asarlari quyidagilar: «Tushl‘irning ta’bi- ri», «Psixoanalizga kirish bo‘yicha ma’ruzalar», «Lazzat tamoyi- li ortida», «Bir illyuziyaning kelajagi», «Madaniyatdan norozilik», «Muso va monoteizm».


Ontogenezda rivojlanish psixikasi tushunchasiga psixoanalitik yondashuv asoslari Z.Freyd tomonidan kiritilgan. Psixik rivojla- nish psixoanalizida qiziqishlar, motivlar va tuyg‘ular sohasini murakkablashishi jarayoni bilan shaxs rivojlanishi hamda uni tu- zilishi va funksiyalarining takomillashishi bilan tenglashtiriladi.
Z.Freyd inson psixikasmi 3 bosqichga, ya’ni psixik jarayonlarni prinsipial anglash imkoniyati mezoni bo‘yicha ong, ongosti va ong- sizlikka ajratadi. Uning ilmiy qiziqishlari birinchi navbatda jinsiy va agressiv qiziqishlarning majmuasiga qaratilgan. Aynan ongsizlik birinchi bo‘lib jamiyatga qarshi turadi. Freyd shaxs rivojlanishini individni tashqi ijtimoiy dunyoga moslashishi sifatida kiritgan ham- da unga begona, lekin juda ham zarur deb hiscblaydi.
Inson shaxsi Z.Freyd bo‘yicha o‘z tarkibiga tuzi‘maviy tarkibiy qismiarni qamrab oladi:
U; Men; Oliy Men.
U (Id)-shaxsning primitiv yadrosi u tug‘ma xarakterga ega, ong- sizlik joylashgan va qoniqish tamoyiliga bo‘ysunadi. Idda tug‘ma impulsiv qiziqishlar mavjud (hayot instinkti Eros va o‘lim instink- ti Tanatos) va psixik rrvojlanishni energetik asosini tashkil etadi.
Men (Ego) shaxsni ratsional va anglanuvchi qism. U biologik yetilishga ko‘ra, hayotning 12 va 36 oylari orasida yuzaga keladi va reallik prinsipi bilan boshqariladi. Egoning vazifasi sodir boJayot- ganlarni tushuntirish va insonning xulqini shunday tuzish kerakki, uni instinktiv talablari qondirilishi, jamiyatning va ongning chek- lovlari buzilmasligi kerak. Egoning hamkorligida individ va sotsi- um o‘rtasidagi nizo hayot mobaynida sustlashishi kerak.
Oliy Men (Super Ego) shaxsning tuzilmaviy tarkibi sifati- da eng oxirida 3—6 yoshlar orasida shakllanadi. Super Ego in- sonning moslashishini ifodalaydi va bu jamiyatda qabul qilingan normalarga amal qilishini qattiq nazoratga oladi.
Id va Super Ego tarafidagi an’analar odatda nizoli xarakter- ga ega bo‘lib, bu xavotirlanish, asabiylashishni keltirib chiqaradi. Bunga javoban Ego bir qator himoya mexanizmlarini yaratadi va qo‘llaydi. Ular siqib chiqarish, ratsionallashtirish, sublimatsiya, proeksiya, regressiya va boshqalar.
Himoya mexanizmi atamasi 1894-yilda dastlab Z.Freyd to- monidan fanga kiritildi. Keyinchalik mazkur sohadagi tadqiqot- larning miqdorini ortib borishi natijasida uning amaliy va nazariy ahamiyati ham ortib bormoqda. Psixologik himoya — bu shaxs- ni salbiy kechinmalardan himoya qilishga yo‘naltirilgan anglan- magan psixik jarayondir. Aynan psixologik himoya mexanizmlari qarshilik ko‘rsatish jarayonlari asosida yotadi. Shaxsning himoya mexanizmlari uning psixikasida ilk bolalik davrida paydo bo‘la- di va butun hayoti mobaynida davom etadi. Psixologik himoya mexanizmlari odamni yoqimsiz emotsional kecihi^malardan hi- moya qiladi, psixologik qulaylik (komfort)ni saqlab berishga yor- dam beradi. Psixologik himoyaning funksional vazifasi va maq- sadi, ongsizlikni instinktiv impulslari va tashqi ijtimoiy muhit talablarini o‘zlashtirishi, oila va jamiyatning qoida va normalarini o'zlashtirish o‘rtasidagi ziddiyatlar bilan shartlangan, ya’ni shaxs- ni ichki nizolarini (xavotirlik, siqilish) yengillashtirishdan ibo- rat. Psixologik himoya mexanizmlari bu nizolarni yengillashtira- di, inson xulq-atvorini himoya qiladi va uni moslashuvchanligi va psixikasini barqarorligini oshirgan holda boshqaradi.
Psixologik himoyalanganlikni ta’minlovchi asosiy mexanizm sifatida shaxsni barqarorlashtiruvchi maxsus boshqaruv tizimi yuzaga chiqadi. Ular nizoni anglash bilan bogTq bo‘lgan xa- votir tuyg‘ularini bartaraf qilish yoki minimumgacha keltirish- ga yo‘naltirilgan. Bu yondashuv bilan bog‘‘iq holda uning asosiy funksiyasi sifatida ong muhitini negativ shaxsni jaroIatlovcIi ke- chinmalardan «to‘sish» ko‘rib chiqiladi.
Keng ma’noda «psixologik himoya» atamasi psixologik diskomfortni bartaraf etish natijasida yuzaga keladigan negati- vizm kabi shaxs xislatlari faolligini chalkashtiruvchi «yo‘g'on‘ar» paydo bo‘lishi, shaxslararo munosabatlar tizimini o‘zgartiruvchi har qanday harakatlarni tushuntirishda qo‘llaniladi.
Tor ma'noda esa psixologik himoya bir qator himoya mexa- nizmlarini funksiyalashuyi natijasida ong tarkibini o‘ziga xos tarzda o‘zgarishiga olib keluvchi tushunchani anglaymiz. Ular tushkunlik, rad etish, proeksiya, identifikatsiya, regressiya, izo- lyatsiya, ratsionalizatsiya, konversiya va boshqalardir.
Bu himoya mexanizmlarining faoliyati insonning ax- borot-yo‘nalganlik harakatlari asosini va uning subyektiv, shaxsiy munosabatlar tizimini adekvatligini oshirmasdan uni mosligini hatto tushirishi ham mumkin.
Himoya mexanizmi — bu xatar yoki xavotir manbayini buzib ko‘rish rad etish yoki qochish mumkin bo‘lgan har qanday jarayon. Himoya mexanizmlari, shuningdek, bizning «Men»ligimizni ide- allashtirilgan obrazini tartibga solishga hamda o‘zimizni qabul qi- lishimiz qulay bolishi uchun yordam beradi. Zigmund Freyd bi- rinchilardan bo‘hb, himoyaning ko‘p turlarini identifikatsiyalangan va bu mexanizmlar ongsiz tarzda harakat qilishini taxmin qilgan.
Himoya mexanizmlarini juda ko‘p qo‘llovchi insonlar yaxshi moslashmay qoladilar, chunki ular emotsional energiyalarining ko‘pini xavfni nazorat qilish va o‘zi haqidagi yolg‘on tasavvurla- rini saqlab qolishga harakat qiladi. Shunga qaramay himoya me- xanizmlarini foydasi mavjud. Ular ko‘pincha xavfni yengib ol^^sh- ga yordam beradi. Bizda xavfdan samarali qutulish va muammoga diqqatni qaratishga vaqt paydo boladi. Agar siz bizning aytganla- rimizdan o‘zingizga taalluqliligini olgan bolsangiz, bu siz o‘zin- gizni faqvtgina Uimoya qillaeolsiz degvni emvs. Avval ta’kidla- glaimizdek, Uamma Uam Uimoyv mexanizmlaoini qo‘llab turadi.
Himoya mexanizmlvrining ikkitv asosiy tlasifnomllvri mav- jud:

1. 
   Revllikni rad etish yoki buzish.
   
2. 
   Oagsi/ daoajadagi floliyll.
   

Ko'pincha odvmlao himoya mexanizmlvoiai bitta turini emas, balki ularni kompleks tvrzda qo^llasUni ma’qul ko‘oadilao. Bun- dan tvsUqvri ko‘pchilik iasoallrdl bittv mexanizmlvrni bosUqa- sidan vfzal ko‘rish mooilligida, ya’ni xuddi ulaming qollinilisUi odat tusiga aylangvndek tuyulvdi.
Psixologik Uimoya mexanizmlaoining turlari.
1. SiqiS ch iqarisV — bu yoq^msialiZr, lotak vkSi‘uyg‘ularni ongsiz, beixtiyoo ovaishdl chiqarib tasUlash jioayoni. Z.Freyd mo- tivatsion unutish orqali Uimoya mexanizmini toliq ifodvlab ber- gan. U simptomlaoning shakllvnisUidv muhim rol o‘ynvydi. Bu mexanizmning faoliyvti xvvotirlikni kvmvytirish jlOloonidl ye- tarli bo'lmlgladv hvmdv siqib chiqaoilgvn mi’lumotni buzilgan holdv vnglasUga yoodam beouvcli bosUqv limo\'a mexanizmlaoi isUga tusUadi. Mv’lumki, psixologiya fanida himoyv mexanizm- lloiaing ikkita kombinllsiolsi keng taoqa'gandio.'

1. 
   siqib cUiqaoisU+sijjisU. Bu kombinvtsiya faollik oeaksiyala- rining yuzaga kelisUiga yoodam beradi. Siqib chiqaoish va siljisU mexa:nizmlaoi dusUmvnlikka qarsUi himoyani ifodalvydi;
   
2. 
   siqib cUiqaoisU+konvejsioa — bu kombinitsiya isteoik reak- siyalarning vsosini tashkil qiladi.
   

Tushkunlik mexanizmining mohiovti — ongdan jlrohltioachi voqev mohiyvti va u bilan bog‘liq emotsioalarai chiqarib tvshlash- dir. Tushkunlik qo'i^quv emotsiyalajim ushlvb turish uchun rivoj- lanadi. Ularning pvydo bo'lisUi ‘‘zini ijobiy idook qilisU ucUun nomv’qul shuningdek, agressorga bog'liq bo'lib qoladi. Qo‘rquv oevl stimulni unutisU oqibatida qo‘rquani keltioib cUiqvruachit shuningdek, u bilan bog‘liq bolgan assotsiativ oboektilrt fvktlao vvzioltllraing baochvsi yig‘iladi.