1-sanli Lektsiya Tema: Kirisiw. Kletka formaları hám evolyuciyası. Kletka teoriyası. Kletkaniń ximiyaliq qurami, qásiyetleri, keltka morfologiyası hám biologiyalıq membranalar, citoplazmatik organoidlar

Kletka araliq zatlari-amorf bolip-mukopolisaxaritlerden yamasa jipshelerden (kollogen, elastikaliq) turadi.
Simplastlar-ko`p yadroli bolip protoplazmadan turadi bular su`yek bulshiq et jipsheleri. Kletkalar belgili ximiyaliq quramg`a, fiziko-ximiyaliq qa`siyetke qurilisqa ha`m iye bolip tirishilik formasina juwap beredi. Biraq ilimlerdin` rawajlaniwi menen ha`zirgi waqta «tirishilik» degen tu`sinik o`zgerdi ha`m tiri denelerdin` quraminda beloklardan basqa DNK, RNK lar tabildi, al tek beloktan turatug`in organizm belgisiz. Ha`zirgi aniqlaw boyinsha tirishilik degenimiz-materiyanin` fizikaliq ha`m ximiyaliq formalari menen salistirg`anda ayiriqshi joqari sapag`a iye bolg`an malekulanin` jasaw formasi M V Vol`kenshteyn (1965-jili) tirishilikke to`mendegishe aniqlama beredi; «tiri organizm ashiq yamasa sirtqi ortaliq penen zat ha`m energiya almasiwshi o`zin-o`zi retlewshi ha`m do`retiwshi sistema bolip bunda beloklar ha`m nukleyin kislotalari xizmet qiladi» Tirishilik protsesslerin u`yrengende organiz sha`rtli bo`lsheklerge bo`linedi-kletkalar toqimalar, organlar sistemasi.
Sistema a`piwayidan bir qansha quramalig`a rawajlaniwin dawam etedi.
Organizm bir pu`tin ortaliq penen qarim qitnasta qa`liplesedi tirishiliktin` en` tiykarg`i qa`siyeti zat almasiw yamasa qa`lpine keliw ha`m o`zi islep shig`ariw qa`siyetine iye. Qisqasin aytqanda tiri organizm tariyxiy rawajlaniw protsesslerinde kelip shiqqan materiya ha`reketinin` quramali formalari.
XVII a`sirde kletka haqqinda birinshi tu`sinikler payda bolsa da tsitologiya ilim bolip XIX a`siridin` aqirlarinda qa`liplesti. Tsitologiya o`z aldina ilim bolip qa`liplesiwi optikanin` rawajlaniwi ha`m mikroskoptin` payda boliwi menen tig`iz baylanisli.
XIX-a`sirde yamasa 200-jil dawaminda kletka haqqindag`i izertlewler
organizm qurilisindag`i kletkalar hiqqindag`i teoriyani payda etti. Bul embriologiya, anatomiya medittsina ilimlerinin` rawajlaniwinda u`lken rol oynadi. Tsitologiya tariyxi eki ju`z jildan ko`birek dawam etken bolsa (1665-Robert Guk), al tsitologiyanin` pa`n bolip qa`liplesiwin ko`pshilik avtorlar Oskar Gertvigtin` (1892) «kletka ha`m toqimalar» degen monografiyasinin` shig`iwinan baslap esaplaydi.Bul jumisinda Gertvig tu`rli biologiyaliq problemalardi sheshiw ushin kletkalardag`i tu`rli protsesslerdi biliw kerekligin ko`rsetti. 1-shi mikroskop Gollandiyali optik Z. Yantsen ta`repinen 1590- jili konstruksiyalang`an, al ekinshi bir mag`liwmatlarg`a qarag`anda, 1610-a`u`a`g`-jillari italiyali Galiley mikroskopti jasag`an, u`shinshi birewler nemets ilimpazi Kepler a`u`a`w jili jasag`an dep ko`rsetedi. Negizinde mikroskoptin` du`ziliwinde ko`plegen ilimpazlar qatnasqan ha`m bul ilimiy tekseriw qurali XVI ha`m XVII a`sirler aralig`inda kelip shiqqan. Biraq bul birinshi mikroskoplar kewil awdararliqtay bolmadi ha`m biologiyaliq obiektlerdi tekseriwge birden qollanilg`an joq. Tek 1659-jili Angliya fizigi Gyuygens okulyardi islep shiqti, al onin` watanlasi fizik Robert Guk (1665) mikroskopti rekonstruksiyalap ha`m okulyardi ilimiy tekseriwge qollanip probkanin` juqa qabatin izertledi. Guk o`zinin` izertlew na`tiyjesinde ju`da` juqa probka kesiminde mayda, birinen-biri diywallar menen ayirilg`an uyashalardi ko`redi. Ol uyashalardi kletka dep atadi, biraq Guk o`li toqimani izertlep onin` ko`rgeni kletka emes, al kletkanin` qabig`i edi. Solay bolsada Guktin` bul izertlewi o`simliklerdin` mikroskop arqali tekseriwinin` baslang`ishi bolip qaldi. Bunnan keyin o`li ha`m tiri o`simliklerdin` japirag`inda, paqalindi ha`m t. b, bo`leklerinin` kletkalardan turg`anlig`i belgili boldi. %simliklerdin` kletka qurilisinin` ashiliwi, haywanlardin`, a`sirese adamlardin` organlarinin` mikroskopiyaliq qurilisin izertlewge qizig`iwshilig`in tuwdirdi.
Haywanlardin` kletkalari ju`da` mayda ha`m qabiqlari aniq emes, olardi bir- birinen ayiriw ju`da` qiyin ha`m juqa etip kesip alip tayarlawda qiyin.
Sonliqtan haywanlardin` toqimalarin izertlew o`simliklerge qarag`anda quramaliraq. Birinshi ret haywanlar obiektin izerlegen italiyali Malpigi (a`u`wo`) bolip, keyin anglichan Gryu (1673,1683) tu`rli o`simliklerdi tekserip olardin` qurilisi haqqinda bir qansha traktatlar ja`riyalag`an.
XVII- a`sirdegi ulli mikroskopshi Gollandiyali Antoni Van Levenguk (1632-1725) ta`repinen qizil da`nesheleri, erkek jinis kletkalari ha`m birqansha a`piwayililar,
bakteriyalar ashildi. Levenguktin` mikroskopiyaliq jumisi Pitr birdi qiziqtirg`an ha`m ol shet el saparinin` birinde satip alg`an ba? Biraq 1717-jili Rossiyada mikroskop bolg`ani belgili.
Negizinen alg`anda XVII-a`sirde kletka haqqindag`i tu`sinik a`piwayi jag`dayda edi ha`m kletka organizimnin` quramaliliq birligi retinde qaralmadi. Kletka degen termin «kitos»-quwisliq degendi an`latip, ko`p waqitlarg`a deyin organizmnin` duris salistirmali qurilisin izertlewdi irikti. Aling`an mag`liwmatlar juwmaqlanbadi.
XVIII a`sirde batis evropada metodologiyaliq kemshiliklerge ha`m t. b. jag`daylarg`a baylanisli mikroskopiyaliq tekseriwlerge qizig`iwshiliq to`menledi.
Bul da`wirde adamlardin` sanasinda feodalliq ja`miyettin` ideologiyasi ku`shli bolip preformatsiya ta`liymatin ko`pshilik quwatladi. Bul teoriyani Malpigi sho`jenin` rawajlaniwin baqlap 1672-jili du`zdi. Bul boyinsha zarodishta u`lken organizmge ta`n bolg`an birlik belgiler bar, biraq ol aldin payda bolg`anlar tek rawajlaniw waqtinda o`sedi. Usig`an baylanisli du`n`yadag`i barliq organizmler organlari rawajlaniw da`wirinde du`zilmesten sheksiz mayda, toliq qa`liplesken baslama halinda du`n`ya do`retilgende saling`an dep ko`rsetiledi.
XVIII-a`sirde preformattsiya teoriyasi o`zinin` shegine jetti, onin` ta`reptarlari-Splantsani, Galler, Byufon ha`m t. b. boldi. Preforlistler adam spermotozoidinda mikroskofiyaliq kishi biraq qa`liplesken adamdi ko`rdik depte shiqti. Sonday adamlar boldi Ivannin` ma`yekligine birinin` ishine biri saling`an keleshektegi 300-trillion adamlardin` baslamasin sanag`an dep ko`rsetken.
Ol waqitlarda du`n`ya bir-birine baylanissiz zatlardan turip o`zgermeytug`inday bolip ko`rindi. Organikaliq du`n`yanin` birligi ha`m rawajlaniwi haqqinda pikir ele joq edi. Tu`rli jiynalg`an mag`liwmatlardi juwmaqlawg`a bolmaytug`inday bolip ko`rindi ha`m bunday metodologiyaliq tiykarda-biologiyada tabislar boliw mu`mkin emes edi. Bunday jag`dayda Rossiyada Petr I sho`lkemlestirgen ustaqanada islengen optikaliq u`skeneler (Belyaevlar shan`arag`i oylap tabiwshi Kulibin) teoriyaliq optikanin` rawajlaniwina alip keldi.
Akademik L. Eyler axromatikali linza islew mu`mkinshiligin teoriyaliq jaqtan ko`rsetti, al akadimik F. Epinus a`whn`-jili Klubinnin` qatnasiwi menen du`n`yada birinshi axromatinlik mikraskopti kontruktsiyalap shiqti.
Al Rossiyada mikraskopti sistimali tu`rde paydalaniwdin` tiykarin M. V. Lamanosov (1711-1765) salip, ol o`zinin` ximiyaliq izzertlew jumislarinda paydalandi. Rus mikraskopshi-biologlari XVIII a`sirdin` ortalarinda payda bolip, Ivan Kulemin qoylardin` ma`yekligindegi o`zgerislerdi baqlag`an, al Petr-Ash adam ha`m haywan spermalarin u`yrengen. Sol waqitlardag`i en` alding`i adamlar ha`m belgili rus publittsistlerinen Kantemir ha`m Radishevlar preformizmge qarsi boldi. Preformatsiya teoriyasina qarsi rus ilimpazi K.F.Vol`f (1759) epigenez teoryasin usindi, bul boyinsha u`lken organizmnin` barliq bo`limi rawajlaniw protsessinde bir qansha a`piwayi bo`leklerden kelip shig`adi dep ko`rsetedi. So`ytip Vol`f o`zinin` «rawajlaniw teoriyasinda» rawajlaniw jan`adan strukturasiz ma`yek massasinan payda boladi degen pikirin aytti, biraq keyinirek 1769 jili tawiq zarodishinda ishektin` izbe-iz payda bolatug`inin aniqlag`an. Biraq Vol`f rawajlaniwdin` mazmunin toliq tu`sindire almadi. Solay etip XVIII a`sir rawajlaniwdin` eki teoriyasinin` gu`res da`wiri boldi. haywanlar ontogenezinin` toliq rawajlaniwin ma`yek kletkasinan baslap Karl Ber (1792-1876) jazip shiqti ha`m Volftin` jumisin duris dep tapti, biraq ma`yek kletkasi strukturasiz degenine qarsi shiqti.
K. Ber bir qansha omirtqasizlardin` rawajlaniwin salistirip olardin` zarodish stadiyalarinda uqsasliq barlig`in tapqan. Zarodish qansha jas bolsa, sonsha uqsas keledi deydi. Biraq K. Ber rawajlaniwdin` 4 tipin belgilep olar bir-birine almaspaydi-baylanissiz degen. Solay etip ol haywanlardin` uliwma kelip shig`iwin ha`m haywan tu`rlerinin` o`zgeriwin moyinlamag`an.
XIX-a`sirde mikroskop qollaniwg`a o`tti, tsitologiyaliq izertlewler kusheydi. a`hg`o`-jili tawiq ma`yegindegi kletkadan yadro aniqlanip oni zarodish quwiqshasi dep atag`an. a`hqa`-jili o`simlik kletkasinda yadro angliyali botanik Broun ta`repinen ashildi. Solay etip XIX-a`sirdin` basinda organizmnin` toqimaliq qurilisi
haqqinda mag`liwmatlar ko`p toplandi ha`m kletka teoriyasinin` du`ziliwi ushin tiykar boldi.
Uliwma XIX-a`sirdin` 30-jillari o`simliklerdin` mikroskopiyaliq qurilisi ha`m haywanlardin` organlar tuwrali bir qansha materiallar toplandi. Kletkalardin` o`simlik ha`m haywanlar organizimnin` tiykarg`i qurilis birligi haqqinda boljawlar tu`rli formada, ko`p ilimpazlar ta`repinen ko`rsetildi (Mirbel, 1808 Lamark 1809 Dyutroshe 1824, Tyurpen, 1821, Mol, 1831, Goryanikov, 1834, x t.b.) biraq bul ele a`piwayi tu`sinik edi. 1838-jili nemets botanigi M. Shleyden barliq o`simlikler qurlisinin` tiykari kletka degen juwmaqqa keldi. Nemets anatom-zoologi T. Shvan bul Shleydennin` pikirin haywanlarg`a qollanip haywanlar toqmalarinin` tiykari kletka degen juwmaqqa keldi. 1839-jilda T. Shvannin` «Haywan ha`m o`simlikler du`zilisi ja`ne o`siwindegi uqsasliq haqqinda mikraskopliq tekseriw» degen miyneti basilip shiqti. Bunda barliq organizimlerdin` kletkaliq du`ziliske iye ekenin da`lilleytug`in kletka teoriyasi islenip shig`ildi. Bul teoriyani ayrim ilimpazlar joqari bahalap ulli u`sh (energiyanin` aylaniw, kletka teoriyasi ha`m Sh. Darvin teoriyasi) ashiliwdin` birine kirgizdi.
Sol waqittan baslap ta`biyattin` tiri denelerin tekseriwge yamasa salistirmali anatomiya, fiziologiya ha`m de embriologiyag`a bekkem tiykar salindi. Kletka «haqqindag`i teoriya ashilg`annan keyin tek kletka qabig`in kletka dep esaplamastan, kletka dep ishinde yadrosi bar protoplazmag`a da aytildi. Yadroni izertlew na`tiyjesinde kletkanin` bo`liniwi aniqlandi ha`m bo`liniw waqtinda yadro qurlisinda quramali o`zgeristin` bolatug`inlig`in yag`niy bul waqitta xromosomanin` payda bolatug`inlig`i aniqlandi. 1852-jili Remak (1841), Mol (1835) kletkanin` bo`liniwin tuwri (amitoz) bo`liniw dep atadi, al kariokinez bo`liniw (mitoz) keyinirek ashildi.
Birinshi ret mitoz bo`liniwdi kim ashqanlig`in aniqlaw qiyin, biraq bul haqqinda mag`liwmatti Gofmeystrdin` (1849), A. Kovalevskiydin`, (1871) Rusovtin` (1872), Shneyderdin` (1873), Chistiyakovtin` (1874) jumislarinan tabiw mu`mkin. Negizinde mitozdi bir qansha toliq jazg`an Strasburger (1875) biraq xromatin (xramasom) jipshelerin kesesine bo`linedi dep qa`telesken. Keyin Shleyxerdin` (1878) Flemmingtin` (1883) jumislarina baylanisli mitoz duris tu`sindiriledi. Flemming-mitoz, amitoz, yadro tori, xromatin-jipsheleri, axromatin, ekvatorliq plastinka degen al Strasburger-profaza, metafaza, anafaza, Geydengayn (1893) telefaza degen terminlerdi kirgizdi. Bover (1888) xromosomanin` jeke ekenin, al sol jili Valdeyr xromosom degen termindi engizip, keyin 1888-jili Gertvig ha`r qanday yadro yadrodan kelip shig`adi dep ko`rsetti.
1870–jili Beneden ma`yek kletkasi ekenin aniqlap, 1875-jili pronukleuslerdin` birigiwinin` zigota payda bolatug`inin boljaydi, al Gertvig (1875) oni tastiyiqlaydi. Gorojankin (1883) ashiq tuqimli o`simliklerde ataliq yadrosinin` ma`yek kletkasina kiriwin, al Navashin (1898) ekilengen tuqimlaniw qubilisin jabiq tuqimlilarda aniqlaydi. Sol da`wirde Flemming ha`m Ginyar tu`rli organizimde xromosom saninin` turaqli ekenin ko`rsetti. Veneden (a`hhq) gameta payda boliwda reduktsion bo`liniwdi ko`rsetip tsitologiyada-tsitogenetikag`a tiykar salindi. Protoplazmani tor, jipshe uyashali, da`nesheli ha`m t. b. dep ko`rsetti.
O`simlik kletkasinda xromosom barlig`in Y. D. Chistyakov (1873), al haywan kletkalarinda Peremejko 1879-jili jazdi. Organizimdegi kletka qurilisinin` ashiliwi, kletka haqqindagi ilim tsitologiyanin` ashiliwina sebepshi boldi.
Biologiyada kletka haqqindag`i oqiwdin` rawajlaniwi bolsada onda ko`p kemshilikler boldi. Sog`an qaramastan barliq organizimlerdin` kletkaliq qurilisqa iye boliw planetamizda organikaliq du`n`yanin` kelip shig`iwinin` biri ekenin ko`rsetedi.
Kletka teoriyasin propagandalawshi nemets patologi Virxov (1858) bug`an du`zetiwler kirgizdi ha`m toliqtirdi:
a) ha`r bir kletka o`zi siyaqlidan kelip shig`adi.
b) organizim- kletkaliq ma`mleket, bunda kletkalar pu`tinlikten g`a`rezsiz.
v) kletka-bul minimal sistema, tirishiliktin` keyingi praduktsiyasi.
Bul onlag`an jillar qag`iyda retinde ju`rdi biraq Y. P. Pavlovtin` tekseriwleri bul qag`iydanin` aniqlawin talap etti.