1-sanli Lektsiya Tema: Kirisiw. Kletka formaları hám evolyuciyası. Kletka teoriyası. Kletkaniń ximiyaliq qurami, qásiyetleri, keltka morfologiyası hám biologiyalıq membranalar, citoplazmatik organoidlar

Qadagalaw ushin sorawlar

1. 
   Tsitologiya ne haqqinda ilim?
   
2. 
   Tsitologiya pa`ninin` tiykarg`i waziypalari nelerden ibarat?
   
3. 
   Organizmnin` bir putinligi degende ne tusinesiz?
   
4. 
   Tsitologiya pa`ninin rauajlaniw tariyxi?
   
5. 
   Kletka teoriyasinin` rawajlaniw tariyxi degende ne tu`sinesiz?
   

2-sanli Lektsiya
Tema: Kletka teoriyasi, oniń túrleri hám evolyutsiyasi. Kletkaniń ximyaliq qurami,
túrleri, keltka morfologiyasi hám biologiyaliq membranalari, plazmalema.
Reje:

1. 
   Kletka teoriyasinin` ha`zirgi jag`dayi.
   
2. 
   Kletkaliq du`ziliske iye bolmag`an sistemalar
   
3. 
   Prokariot ha`m eukariotlar.
   
4. 
   Xezirgi zaman tsitologiya peninin uaziypalari
   

Tayanish so`zler: Viruslar, bir kletkali organizmler, mikroplar, kletkag`a
deyingi organizmler, tirishilik prokariotlar, eukariotlar, velok nuklein
kislotalari.
Lektsiya teksti.
Ha`zirgi waqitta kletka to`mendegi mazmung`a iye:
1. barliq organizmler kletkalardan turip, sonin`-menen qatar kletkasiz ha`m kletka araliq zatlardan turadi
2. ha`r bir kletka bo`liniw joli menen ko`beyedi.
3. kletka tirishiliktin` tiykarg`i formalarinin` biri.
Kletka a`piwayi organizm esabinda fiziologiyag`a engizilip, bul nemets ilimpazi M.Ferborn ta`repinen rawajlandirildi. So`ytip tsellyuzaliq fiziologiya boyinsha ko`p kletkali organizmlerdegi fiziologiyaliq qubilislar jeke kletkalardag`i protsessler menen aniqlanadi. Kletka quramali organizmnin` bir bo`legi ekeni umitilip tirishilik ushin ta`n qubilislar kletkag`a ju`klenedi. Bunday mexanikaliq tu`sinik organizmnin` pu`tinligin biykarlap, kletkalardag`i bo`lek janlardi biriktiriwshi tirishilik kushin moyinlawg`a alip keldi.
Sonday-aq keyingi waqitlarda kletka haqqindag`i teoriya reaktsion ilimpazlar ta`repinen qa`te tusindirildi. XIX-a`sir aqirinda nemets biologi Vesman jinis kletkasinin` xromosomasinda eki turli plazma bar, onin` biri-zarodish plazmasi yamasa ideoplazma, ekinshisi awqatliq zat yamasa trofoplazma, bul ideoplazma hesh o`lmeydi; o`sedi, awqatlanadi, atadan balag`a o`te beredi. Ol organizmge baylanissiz ma`n`gi dep tusindirildi.
Solay etip joqaridag`i ayrim qa`te pikirler biologiyada metafizikaliq yamasa kletkani o`zgermeytug`in sirtqi jag`dayg`a baylanissiz, evolyutsion o`zgeriske ushiramaytug`in degen ag`imdi payda etti. Biraq keyin bir qansha ta`biyattaniw ilimlerinin` rawajlaniwi menen metafizikaliq tusiniklerge qarsi gepotezalar, teoriyalar ha`m faktler kelip shiqti.
Ch.Darvinnin` (1859) «tu`rlerdin` kelip shig`iwi degen miyneti tur o`zgermeydi» degen metafizikaliq tusinikti tup tamirinan qiyratti.
Ulli rus fiziologlari I. M. Sechenov, I. P. Pavlov organizmnin` bir tutas sirtqi jag`day menen birlikte baylanista ekenin,a`sirese nerv sistemasinin` organizmdegi barliq protsesslerdi basqarip turatug`inlig`in da`liylep kletka turaqli,
organizmge baylanissiz degen pikirlerdin` putinley qa`te ekenin aniqlandi. Gegeldin` pkirindegidey «suyeklerdin`, qannin`, shemirsheklerdin`, muskullardin`, toqimalardin` ha`m basqalardin` mexanikaliq birikpeleri ja`nede elementlerdin` ximiyaliq birikpeleri ele de haywanlardi payda qilmaydi» dep jazdi ayirim ilimpazlar. XX a`sirdin` basinda-tsentrosoma (Veneden,1876,Vover,1898), xondriosoma (Venda,1894), Gol`dje apparati (Gol`dje 1898) ta`repinen tabilip, ja`ne birinshi tsitofiziologiyaliq jumislar (Skvortsov,1885;Ru 1884; Born,1894;) kelip shig`adi,biraq ele tsitologiya-morfologiyaliq ilim bolip qaldi, tek keyin morfofiziologiyaliq ilim bolip rawajlandi. Guk zamanindag`i ishi bos kletka tsitoplazma menen yadro menen organoidlar menen toltirip onin` tiykarg`i tirishilik iskerligin aniqladi.
Bunnan basqa kletkani uyreniwdin` sebinen a`hmiyetli biologiyaliq juwmaqlawlar bolip jariqqa shiqti; «Kletkaliq biologiya» (Karnua,1884) «Kletka ha`m toqimalar» (Gertivig,1892) «Kletka haqqinda lektsiya» (Ennegi,1896) «Rawajlaniwdag`i ha`m tuqim quwiwshiliqtag`i kletkanin` roli» (Vilson,1896), «Plazma ha`m Kletka», (Geydengain,1907) ha`m a`hhn` jili birinshi ret tsitologiyaliq (La sellule) jurnali shig`arildi.
Usilardin` barlig`i belgili tekseriw maqsetinde, metodikag`a iye tsitologiya iliminin` qa`liplesiwine sebepshi boladi.
Tiri degenge ha`m tirishilik degenge aniqlama beriw ju`da` qiyin.
Tiri zat ushin bir qansha belgiler xarakterli bolip, olarg`a tiri zatlardin` qa`lpine keliwi (reproduktsiya) energiyani paydalaniw ha`m transpormatsiyalaw, metabolizm, sezimshiligi, o`zgeriwshen`ligi xarakterli boladi. Bunday belgilerdin` jiyindisin kletka derejesinde koriwge boladi. Kletka mayda tiri zattin` birligi. Bizler kletkadan onin` ayrim komponentlerin yamasa hetteki molekulalarin ayirip alg`anda, olardin` kopshiligi ayriqsha funktsiyaliq ayirmashiliqka iye boladi. Misali bolinip alingan antomiozinli fibriller ATF ni qoskan wakitta, og`an juuap retinde ol kiskariwi mumkin. Quramali bioorganikaliq molekulalardin` jariqta tarkaliwi yamasa sintezleniwge qatnasiwshi kopshilik fermentler kletkadan tiskari juda` jaqsi isleydi yamasa kletkadan bolip aling`an ribosomalar za`rurli faktorlar bolg`anda belokti sintezlewi mumkin h. t. b usi barliq kletka komponentleri strukturalar, fermentler molekulalardi tiri zat dep aytiwg`a bolama? Antomiozinli kompleksti tiri dep aytiwg`a bolama? A`lbette tiri emes sebebi bul tiri zattin` besten bir g`ana bolegi usi qa`siyetke iye. Tek g`ana kletka tiri zattin` barliq qa`siyetlerin saqlaytug`in kishkene birligi bolip esaplanadi.
Kletka degenimiz o`zi ne, ha`m og`an kanday jalpi aniqlama beremiz?
Tiri organizmlerdin` arasinda eki turli kletkalar ushirasadi. Juda` epiwayi tipine bakteriyalar ha`m kok-jasil suw otlarinin` kletkalari jatadi, al ekinshi turine qalqan barliq tiri organizmler yag`niy tomen da`rejeli o`simliklerden baslanip adamlarg`a shekem jatadi.
R. Virxov nemis potolog anatomi 1858-yilda “Sellyulyarnaya patologiya” degan asari bilan barcha progressiv fan olamiga katta hissa qóshishi bilan hozirgi vaqtgacha óz qimmatini yóqotmay kelmoqda. Chunki, har qanday organizmlar kasalligi hujayra darajasida ózgarishlar bilan borishi uning tomonidan tibbiyotning keyingi rivojlanishiga katta imkoniyat yaratib berdi. Hozirgi vaqtda tibbiyotdagi nazariy va klinikadagi fundamental bilimlar asosini birinchi bólib kórsatib berdi. Uning fundamental tibbiyotdagi bu ǵoyasi hozirgacha isbotlanib kelmoqda. Ayniqsa uning har qanday hujayra hujayradan paydo bóladi degan qoidasi biror olimlar tomonidan inkor etilmayapti. Virxovning fikriga kóra hujayradan tashqarida har qanday tuzilmalarda hayot xossasi yóq degan fikri hozirgi zamon materialistik dunyo qarashning asosi bólib kelmoqda.
The resolution that a microscope achieves is mainly a function of the wavelength of the illumination source it employs. The smaller the wavelength, the smaller the object that will cause diffraction, and the better the resolving power. The light microscope, because it uses visiblelight of wavelength around 500 nanometers, can distinguishobjects as small as about half this: 250 nm. It can therefore be used to visualize the smallest cells and the major intracellular structures or organelles. The microscopic study of cell structure organization is known ascytology.An electron microscope is required to reveal the ultrastructure(thefine detail) of the organelles and other cytoplasmic structures.³
Bakteriyalar ha`m ko`k-jasil suw otlarinin` kletkalari prokariotikaliq yadrog`a shekemgi dep, qalg`an tiri organizm kletkalari eukariotikaliq (yadroli) delinedi. Sebebi bunday kletkalarda tsitoplazmadan ozinin` kabig`i arqali ayrilatug`in yadro boladi.