1-sanli Lektsiya Tema: Kirisiw. Kletka formaları hám evolyuciyası. Kletka teoriyası. Kletkaniń ximiyaliq qurami, qásiyetleri, keltka morfologiyası hám biologiyalıq membranalar, citoplazmatik organoidlar

Prokariotikaliq kletka sirttan plazmatikaliq membrana menen jabilip kletkanin` ozinin` tsitoplazmasi menen sirtki ortaliq arasinda aktiv bar`er esabindag`i roldi atkaradi. !dette plazmatikaliq membrana sirtqi kletka diywali yag`niy kletka kabig`i jaylasqan. Prokariotikaliq kltkalarda formalang`an turdegi yadro bolmaydi, al DNK g`a tolgan nukleotidler zapas boladi.
Prokariotikaliq kletkalarda bakteriyalarda tsitoplazmasinin` tiykarg`i zatlarinda kop sandag`i ribosomalar, tsitoplazmaliq membaranalar, eukariotikaliq kletkalarg`a qarag`anda onsha kushli rawajlanbag`an boladi. Kok-jasil suwotlarinin` tsitoplazmalik membranalari juda` kushli rawajlang`an boladi.
Eukariotikaliq kletkalardin` en` ayirmashiliq belgisi tek g`ana formalang`an yadronin` boliwinda g`ana emes, onin` kletkalarinda yadrodan basqa tsitoplazmada putin kompleks ayriqsha strukturaliq organizmler bolip, belgili funktsiyalardi atqaradi. Organizmlerde endoplazmatikaliq tor, gol`dji apparati, lizosoma, mitoxondriy, plastidler, tsentrial boladi. Bulardan basqa membranaliq struktura, mikroturbochki, mikrofilamentler boladi.
Eukariotikaliq kletkalar prokariotikaliq kletkalarg`a qarag`anda iri boladi Misali tayaqsha siyaqli bakteriyalardin` kletka uzinlig`i 5mkm, al juwanlig`i 1mkm boladi, al eukariotikaliq kletka eni bir-neshe onlag`an mkm boladi.
Eukariotikaliq ha`m prokariotikaliq kletkalar morfologiyaliq jaqtan juda` aniq ayrilg`an menen olardin` arasinda uliwmaliq bolip, olardin` kletkasi tiri sistemag`a jatadi. Eki turli kletkada plazmatikaliq membrana menen jabilip belgili uqsas funktsiyani, atap aytqanda kletkadan sirtqa karay, al sirttan ishke qaray zatlardi otkeriw, sonday-ak RNK sintezi, DNK replikatsiya xizmetin atqaradi. Jokaridagi aytilganlardan juwmaq shig`ara otirip kletkag`a uliwma aniklama beriwge boladi.
Kop kletkali organizmlerde ayirim kletkalar kobeyiw kasiyetin joytadi, biraqta olar kletka turinde bir kansha protsesslerdi, yag`niy sintetikaliq protsesslerdi, ortaliq penen kletka arasindag`i zat almasiw protsesslerin boldiriw ushin energiyani jumsap otiradi. Yadrosiz kletkalardi sut emiziushilerdin` eritrotsitlerinde, trombotsitlerinde, mollyuskalardin` geypara bulshik et kletkalarinda koriwge boladi. Bular putin kletkalar bolmay tsitoplazmamembrana menen jabilg`an, belgili bir funktsiyani atkaratug`in kletkalardin` qaldig`i boladi.
Bir wakitlari kletka tuwrali birinshi pikirlerdi katti kritikalawshilar boldi, bunda geypara ilimpazlar kop kletkali organizmlerde yag`niy xaywanlarda kletkadan basqa kletka araliq zatlar bolip olarda tiri zat kasiyetleri boladi dep korsetti. Bul kletka aralik zatlar (biriktiriwshi toqima kletkalari ) oz aldina jasag`an zatlar emes, al ayirim gruppa kletkalardin` aktivlik produktsiyasi boladi.
Al, baska ilimpazlar xaywanlarda kletkalardan basqa simplast` kan sintsitin (sokletiya) xem osimlikler kletkalarinda-plazmodii ushirasadi, bular sirttan morfologiyaliq jaqtan-iri tsitoplazmaliq doretiwlerde kop sanli yadrolar bolip kletkaliq boleklerge bolingen. Bunday simplast`larga misal etip, omirtkalilardin` bulshik et talshiklari yamasa jalpak kurtlardin` epidermisi yamasa miksomitsetlerdin` plazmasi jatadi..Birakta bunday "kletkasiz" forma rawajlaniwin karasaq olardin` ayirim kletkalardin kosiliwinan yamasa tsitoplazma bolinbey yadrolardin` boliniwinen kelip shikkanin jenil biliwge boladi.