1. Semantikaning lingvistika va leksikologiyada o’rganilishi

40. Ingliz tili so‘zlarining stilistik tasnifi
Tilning stilistik qurilishi unga ma'lum funktsional stillar orqali aniq nutqiy vazifalarni bajarishga imkoniyat beradi, unda so'z yurituvchilar muloqot ishtirokchilarini ma'lum bir fikr-mulohazalarga, ular o'rtasida nutqiy muloqotning ta'sirchan va samarali kechishiga yo'naltiradilarki natijada muloqotdan ko'zlangan maqsad va muddaolarga erishiladi va shu yo'sinda o'zaro tushuniladi. Tilshunoslikning xilma xil tarmoqlari bor. Ular orasida stilistika rang barangligi bilan ajralib turadi. Stilistika (yun. stylos — yozuv, xat tayokchasi), uslubshunoslik, uslubiyat — tilshunoslikning til uslublarini tadqiq etuvchi, tilning leksikfrazeologik, fonetik, morfologik, so'z yasalishi va sintaktik sathlarda sinxroniya va diaxroniya nuqtai nazaridan funksional katlamlanishining mohiyati va o'ziga xosliklarini o'rganuvchi, adabiy tilni turli lisoniy vaziyatlarda, yozma adabiyotning xilmaxil tur va janrlarida, ijtimoiy hayotning turli sohalarida qo'llash me'yorlari va usullarini tavsiflovchi tarmog'i. Stilistikada parallel sinonimik til ifodalaridagi ma'noviy va ekspressiv nozikliklar, lisoniy birliklarning o'zaro munosabatdosh variantlari o'rganiladi. Bunday variantlarda ular orasidan muayyan nutqiy vaziyat uchun zarur bo'lganini tanlab olish imkoniyati mavjud bo'ladi.


41. Neologizmlar va ularning ingliz tilida yasalish yo‘llari
Har qanday til jamiyatga aloqador va jamiyatdan tashqarida o’zicha, alohida rivojlana olmaydi. Til, avvalambor, jamiyatning, odamlarning o’zaro muloqot vositasidir, shu sababli jamiyat – odamlar til leksikasining shakllanishiga bevosita aloqadir hisoblanishadi. Unutmaslik kerakki, til o’zida ichki shakllanish tizimi qonuniyatlari mavjudligi bilan ahamiyatga egadir. Vaziyatdan kelib chiqib, har qanday rivojlangan tildagi birgina fikr turlicha talqin qilinadi. Uslub, stilistik buyoq va vaziyat taqozosidan qat’iy nazar muloqotda tilning yadrosi sifatida ma’lum holatlar uchungina ishlatiladigan neytral so’zlar ham mavjud. Bu toifadagi so’zlarni biz lug’atlarda noadabiy yoki nostandart leksikaga oid so’zlar deb ataymiz. Nostandart leksikaga qarab chiqishdan oldin uning uslubi bilan bog’liq muammolarga nazar solib chiqadigan bo’lsak, bu yerda asosan ikki xil uslub ishlatish holati mavjudligi ma’lum bo’ladi: funksional va ifoda etish. Funksional uslub – ma’lum doiradagi odamlarga xos, ma'lum maqsadga qaratilgan muloqot uslubi sifatida talqin etiladi, ya'ni inson harakatining o'ziga xos qonuniy jihatlariga taalluqli holatlar uchun, masalan, tadbirkorlar uslubi, og'zaki uslub, ilmiy uslub va hokazo. Zamonaviy tillardagi funksional uslublar o’ta murakkab va xilma xildir. Ta’kidlab o’tish kerakki, uslub yozma va o’gzaki turlarga bo’linish bilan birga ishlatilishiga qarab jamoatchilik uchun qo’llanishda turli shakllarga bo’linib ketadi.
Neologizmlar (yun. neos — yangi, logos — soʻz) — jamiyat taraqqiyoti, hayotning talab-ehtiyoji bilan paydo boʻlgan yangi narsa va tushunchalarni ifodalovchi soʻzlar. Neologizmlarning yangiligi dastlab paydo boʻlgan vaqtlardagina sezilib turadi: vaqt oʻtgach, ular “yangilik” xususiyatini yoʻqotib, odatda, faol soʻzlar qatoriga oʻtadi. Masalan, oʻzbek tili uchun bir qancha yil davomida yangi hisoblangan marketing, qayta qurish, reyting, tender soʻzlari hozirgi kunda umumisteʼmoldagi soʻzlarga aylanmoq-da. Tildagi umumiy Neologizmlar bilan bir qatorda individualuslubiy yoki okkazional Neologizmlar ham mavjud. Bunday Neologizmlar mualliflar tomonidan maʼlum bir kontekstda uslubiy talab asosida yaratiladi.
Neologizm ilmiy asarlarda shu uslubga xos termin sifatida atash (nominativ) vazifasini bajaradi. Badiiy asarlarda, odatda, uslubiy vazifani bajaradi. N.ning paydo boʻlish yoʻllari xilma-xil boʻlib, ular tilning mavjud lugʻaviy tarkibi va grammatik qonun-qoidalari asosida yangi soʻz yasash yoʻli, shuningdek, mavjud soʻzning lugʻaviy maʼnolaridan birini yangi maʼnoda qoʻllash yoʻli bilan va boshqa tildan soʻz qabul qilish orqali hosil qilinadi.
Ammo haligacha tilshunoslar ko’plab ma’lumotlarga ega bo’lishlariga qaramasdan, uslublar turlari haqida yaxlit bir fikrga kelishgani yo’q. Uslublarni quyidagicha bo’limlarga bo’lishadi: ilmiy, ommaviy, publisistik, san’atga xos (teatr, rassomchilik, raqs va hokazo), og’zaki, korrespondentlar uslubi, gazeta uslubi, she’riyat, professional-texnikaga oid, rasmiy-idoraviy uslublar.
Neologizmlar koʻp shakllarga ega boʻlishi mumkin va butunlay yangi yoki mavjud soʻzlardan tuzilgan boʻlishi mumkin. Misol uchun:“mansplain”, “odam” va “tushuntirish” soʻzlarini birlashtiradi.
Biroq, neologizmlarda til qurilishi shart emas. Ularda rivojlangan soʻz ham boʻlishi mumkin. “Taʻsiretuvchi” soʻzi dastlab “boshqasiga taʻsir qiluvchi shaxs yoki narsa” sifatida ishlatilgan, ammo yangi ma’no kasb etgan. Zamonaviy davrda “taʻsir etuvchi” odatda odamlarga ularni sotib olishga taʻsir qilish uchun ijtimoiy tarmoqlarda mahsulot yoki xizmatlarni targʻib qiluvchi kishini nazarda tutadi.Demak, neologizmning oddiy ta’rifi yangi so‘z yoki ibora yoki so‘zning yangi ma’nosi bo‘lib, uningham uch turi mavjud:1.birinchisiga faqat ma’lum bir davrgacha mavjud bo‘lmagan leksemalar kiradi.2.ikkinchisi maʼnosini oʻzgartirgan, lekin eski shaklini saqlab qolgan, eski maʼnosi yoʻqolganyoki ikkinchi darajali ahamiyatga ega boʻlgan soʻzlarni ifodalaydi3.uchinchisi, aylana o‘z ichiga eski ma’nosini yo‘qotmagan holda faqat bir yoki bir necha yangima’no qo‘shgan leksemalarni o‘z ichiga oladi, ular polisemiyaning paradigmatik munosabatlarini ifodalaydi.(English vocabulary. P. 10-14. Kostanay, 2011.)Ayrim fikrlarni ifodalashning qulay va ixcaham usuli bo‘lgan affiks va birikma yordamida hosilahosil qilish tufayli ham qisqartirish, qisqartma, qorishma neologizmlarni tuzamiz.Koʻpincha neologizm “yangi soʻz” sifatida tushuntiriladi va ta’riflanadi.