1 sh. T. Otaboev t. I. Iskandarov

Benzin yoki solyarka bilan ishlaydigan ichki yonish dvigatellari mo’risidan 
chiqadigan zaharli gazlar (1000 litrga kg hisobida) 
CHiqindi gazlar tarkibi 
YOqilgi turlari 
benzin 
solyarka 
Is gazi 
Uglevodorodlar 
Azot oksidi 
Al’degidlar 
Benzpiren 
Sul’fit angidrid 
Organik kislogalar 
Kattiq zarralar 
Qo’rg’oshin 
274 
24 
13,5 
0,5 
7,2 • 10
-4
1,1 
0,5 
1,4 
0,4 
7,4 
16,4 
26,4 
1,2 
10,5 • 10
-4
4,8 
3,7 
13,2 
__ 
Atmosfera havosining ifloslanishi, avtomobil transporti dud-
buronlaridan chiqadigan gazlar tarkibiga, transport harakati tezligiga, 
ko’chalarning katta-kichikligiga, turar joylarning topografik holatiga 
bog’liq bo’ladi. 

---

324
Avtomobil transportidan chiqadigan ba’zi zaharli gazlar meteorologik 
sharoitlarda fotokimyoviy o’zgarshlarga uchraydi. Jumladan, azot qo’sh 
oksidi parchalanib azot oksidiga aylanadi, natijada atom holidagi oksigen 
hosil bo’ladi. Al’degid va ketonlar esa erkin radikallarni paydo qiladi. 
Mazkur ko’rinishdagi reakciyalar navbatdagi ikkinchi reakciyalar kelib 
chiqishiga yordam byeradi, oqibatda o’ta zaharli smog hosil bo’ladi. 
Fotokimyoviy reakciyalarning kelib chiqish mexanizmi quyidagilardan 
iborat: quyoshning ul’trabinafsha nuri ta’sirida uglevodorodlar va 
fotooksidantlar bilan ifloslangan atmosfera havosida murakkab 
fotokimyoviy reakciyalar boradi, bu reakciyalar natijasida yangi zaharli 
hamda qitiqlovchi mahsulotlar paydo bo’ladi. Bunga ozon, azot ikki oksidi, 
pyeroksiacilnitratlar, al’degidlar, erkin radikallar va boshqalarni misol qilib 
ko’rsatish mumkin. 
Zaharli moddalar ko’z shilliq qavati, tomoqni ta’sirlab, uning 
yallig’lanishiga sababchi bo’ladi, u o’simliklarni quritadi. 
1923 yildan boshlab AQSH da benzin ta’sirini kamaytirish maqsadida 
unga tetraetilqo’rg’oshin birikmasi qo’shiladigan bo’ldi. 
Amyerikada bir yilda benzinga qo’shiladigan qo’rg’oshin birikmasi 
miqdori 262 ming tonnaga etdi. Bunday avtomobil’ va boshqa 
agregatlardan atmosferaga tushadigan qo’rg’oshin miqdori 181 ming 
tonnani tashkil qiladi. Demak, atrof muhit qo’rg’oshin bilan ham 
ifloslanmoqda. Ichki yonish dvigatellaridan ajralib chiqadigan qo’rg’oshin 
birikmasi 1 m
3
havoda 1—2 mg dan 4—5 mg gacha bo’ladi. Bunda 
motorlarning ishlashiga qarab havoning ifloslanish darajasi o’zgarib turadi. 
Qishloqlardagi turar-joy havosida 0,1 dan 0,5 mkg gacha qo’rg’oshin 
bo’lsa, shaharlar havosida 1 dan 5 mkg gacha bo’ladi. Yirik shaharlar 
atrofidagi 1 m
3
havo tarkibida 14—38 mkg qo’rg’oshin borligi aniqlangan. 
Grenlandiya muzliklarida mavjud bo’lgan qo’rg’oshin miqdori VIII 
asrdagiga nisbatan 400 marta ortib ketgan. Ayniqsa, sanoat markazlari 

---

325
chiqindisi nafaqat atmosfera havosini, balki tuproqni ham ifloslantiruvchi 
omil bo’lib qoldi. Ifloslik tuproq mag’zidan o’simlik tarkibiga o’tib uni 
zararlaydi. Natijada u hayvon va odam organizmiga o’tib, unga ta’sir 
qiladi. 
YU.G. Fel’dman va N.YA. YAnishevalarning aytishicha, atmosfera 
havosining kancyerogen moddalar bilan ifloslanishiga nafaqat sanoat 
korxonalari chiqindilari, balki avtotransport vositalari ham sababchi bo’lar 
ekan. SHahar havosidagi benzpiren 3,4 miqdori 0,5 mkg ga to’g’ri kelsa, 
katta shaharlarda 1,7 mkg ga etadi. Bu ko’rsatkichlar 300 dan 2000—-3000 
gacha bo’lgan avtotransport vositalarining 1 soat davomida qilgan harakati 
bo’lib, ular sonining ortishi tashqi muhitga ajralib chiqadigan kancyerogen 
moddadar miqdori ortishiga sabab bo’ladi. 
Ko’rinib turibdiki, ta’sirchan va zaharli hisoblanuvchi qo’rg’oshin va
kancyerogen moddalar orasida qandaydir uzviy bog’lanish bor. Ularni 
quyidagicha ifodalash mumkin: 
inson 
Havo tuproq o’smilik
hayvon odamlar 
Kancyerogen omillar kimyoviy moddalarning kuydirilishi va yuqori 
haroratda yonishi natijasida hosil bo’ladi. Demak, kimyoviy moddalar 
qayerda yonishidan qat’i nazar kancyerogen moddalar paydo qilar ekan. 
AQSH da atmosfera havosining ifloslanishiga 40% holda avtomobil’ 
transporti sababchi bo’lar ekan. Jumladan, Los-Anjeles shahridagi mavjud 
3 mln avtomobil’ har yili o’zidan 3 mln tonnaga yaqin zaharli gaz 
chiqaradi. Hisoblarga qaraganda, bir avtomobil’ o’rtacha 4 tonna oksigenni 
o’ziga olib, tashqi muhitga 600 kg is gazi, 40 kg azot oksidi va 200 kg 
atrofida turli zaharli moddalar, jumladan uglevodorodlar chiqaradi. 
Hozir butun jahonda 400 milliondan ortiq avtomobil borli-gini 

---

326
hisobga oladigan bo’lsak, atmosfera havosiga chiqadigan zaharli omillar 
miqdori salmoqli ekaniga ishonch hosil qilish mumkin. 
Avtotransport vositalari atmosfera havosini azot oksidi bilan 47,5 foiz, 
uglevodorodlar bilan 42 foiz zararlantiradi. Havoga chiqariladigan 100 mln 
tonnaga yaqin is gazining 73,5 mln tonnasi yoki 78% i avtomobil 
transportiga to’g’ri keladi. 
SHunday qilib, hozirgi davrda atmosfera havosini ifloslanti-ruvchi 
vositalarga sanoat korxonalari va uning turli tarmoqlari, avtomobil’ va 
boshqa transport vositalari, qishloq xo’jaligiga te-gishli vositalar, keng 
ko’lamda ishlatiladigan zaharli kimyoviy moddalar misol bo’lishi mumkin. 
Bularning barchasi insonning antropogen faoliyatidan kelib chiqayotgan 
muammolar hisoblanadi. 
YUqorida zikr qilingan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, sanitariya-
gigiena muassasalari xodimlari, me’morchilar oldida juda katta vazifalar 
turadi, u ham bo’lsa atmosfera havosini turli zaharli chiqindilardan 
muhofaza qilish muammosidir. Atmosfera havosi qancha musaffo bo’lsa, 
odam o’zini shuncha engil his etadi.