1. XIX асрдан бошлаб мева экинларининг янги навларини олишда чатиштириш (дурагайлаш) қўллана бошланди ва бу селекциянинг асосий усули бўлиб қолди

REJA
1.

1. XIX асрдан бошлаб мева экинларининг янги навларини олишда чатиштириш (дурагайлаш) қўллана бошланди ва бу селекциянинг асосий усули бўлиб қолди.

Чатиштириш натижасида дурагайлар ҳосил бўлади. Дурагай-лар сунъий ёки табиий чатиштириш натижасида ҳосил бўлган янги организмдир. Ота-она жуфтликларини тўғри танлаб дура-гайларда керакли бўлган белги ва хусусиятларни мужассамлашти-риш мумкин. Табиий чатиштириш натижасида табиий дурагай-лар, сунъий чатиштириш натижасида оддий дурагайлар ҳосил бўлади.
Табиий чатиштириш табиатда кенг тарқалган бўлиб, инсон иштирокисиз эркин (табиий) чангланиш натижасида амалга оша-ди. Табиий дурагайларда фақат оналик шакллари маълумдир. Табиий дурагайлардан фойдаланиб, мева экинларининг янги навларини олиш катта майдон ва кўп вақтни талаб қилади. Халқ селекцияси даврида бу усул жуда катта самара берган. Бунинг учун эркин чангланиш натижасида олинган муҳим хўжалик белгиларига эга бўлган ўсимликлар танлаб олинади.
XVIII асрда Ван Монс шу усул билан олма ва нокнинг янги навларини олиб катта натижаларга эришди. Бу усул ҳозирги пайтда ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. Ч.Дарвин таълимоти-дан сўнг ўсимликларнинг янги навларини олишда чатиштириш-нинг аҳамияти янада ортди ва илмий тус ола бошлади. Л.Бербанк, И.В.Мичурин ва бошқалар чатиштириш усули билан мева экинларини янги навларини ишлаб чиқаришди.
Генетика фани ва ўсимликлар хусусий селекциясининг ривожланиши селекция жараёнини илмий асосда олиб бориш имконини берди. Сунъий чатиштиришнинг муваффақияти ота-она жуфтликларини тўғри танлаш ва селекциянинг кейинги бос-қичларини юксак даражада олиб боришга боғлиқдир.
Селекционер маълум бир йўналишда ишлаб, нисбатан қисқа муддат ичида керакли белги ва хусусиятларга эга, бўлган дурагай-ларни танлаб олиш ва янги нав олиши мумкин. Республикамиз-нинг ҳар хил тупроқ-иқлим шароитларида раёнлаштирилган мева-резавор экин навларини кўпчилиги сунъий чатиштириш усули билан олинган.
2. Чатиштириш натижасида ирсияти ҳар хил бўлган ота-оналардан янги организм-дурагайлар вужудга келади. Дурагай авлодларида доминант ва ретсессив белгилар маълум бир ўзаро нисбатда бўлади. Шунинг учун ўзини ўзи чанглаш (интсухт) оқи-батида дурагайлар ота-оналарининг доминант ва ретсессив белги-ларига эга бўлган шаклларига бўлиниб кетади. Интсухт ретсессив белгилар бўйича гомозигот ўсимликларнинг пайдо бўлишига им-коният яратади. Агар бу белгилар хўжалик аҳамиятига эга бўлса, улардан селекцияда фойдаланиш мумкин.
Мева экинлари селекциясида интсухт усули жуда кам қўлла-нилади. Бу усулни ўзини ўзи чанглаш қобилияти юқори бўлган мева экинлари навларида ёки турларида, масалан шафтолида қўллаш мумкин.
3. Ҳар бир ўсимлик тури ҳужайралари маълум хромосомалар сонига эга. Жинсий ҳужайралар хромосоманинг оддий тўплами - гаплоид (п) тўпламга эга. Чатиштириш натижасида ота-она гап-лоид тўпламлари бирлашиб зигота ҳосил қилади ва у диплоид (2п) тўпламга эга бўлади. Хромосомалар сони гаплоидга нисбатан икки мартадан кўпроқ кўпайса полиплоид дейилади. Полиплоид-лар мева-резавор, техник, цитрус, донли, манзарали ва бошқа экин турларида учрайди. Мева экин турларида полиплоид кенг тарқалган. Баъзилари ўзининг келиб чиқиши бўйича табиий полиплоидлардир.
XX аср бошларида тситологлар томонидан олинган ўсимлик-ларнинг хромосомалар тўплами тўғрисидаги маълумотлар поли-плоидларнинг маданий ва ёввойи ўсимликлар эволюциясида кат-та роль ўйнашини кўрсатди. Полиплоид ўсимликлар диплоидлар-га нисбатан кучли ўсиши ва ноқулай шароитларга чидамлилиги билан ажралиб туради. Полиплоид мева экинларида морфологик белгилар, мевасининг кимёвий таркиби, товар ва таъм сифати ва бошқа хусусиятларининг ўзгариши кузатилади. Кўпинча поли-плоидларда ҳосилдорлик юқори бўлади.
Мева экин навларида триплоид кўп учрайди. Уруғли мева экинлари триплоид навларида тана ҳужайраларида хромосомалар сони 34 ўрнига 51 та бўлади. Олманинг Графенштейнское красное, Красный железняк, Болдуин, Пепин Рибстона, Пепин Ньютона ва бошқа навлар триплоидлар жумласидандир.
Полиплоид мева экинлари ўзгарувчанлик манбаидир. Улар-дан селекцияда дастлабки материал сифатида фойдаланиш мум-кин. Полиплоид ўсимликларни сунъий равишда ҳужайраларнинг бўлиниши, уруғланиш пайтида ҳарорат билан таъсир кўрсатиб олиш мумкин. Бундан ташқари ҳар хил кимёвий бирикмалар таъсирида (колхитсин, хлороформ, фенилуретан) таъсирида ҳам полиплоидлар ҳосил бўлади. Масалан, олма новдасининг учки, куртагига таъсир қилиш учун 1,0% колхитсин (сувдаги эритмаси) эритмаси яхши самара беради.
Сунъий мутагенез ўсимликларнинг янги шаклларини, навла-рини олишдаги янги истиқболли усулдир. Қишлоқ хўжалик экинлари селекциясида бу усул ҳозирги кунда кенг фойдаланил-моқда. Мутаген омиллар таъсирида ўсимликнинг ҳар хил хусу-сиятлари ва белгилари ўзгаради. Мева ва резавор экинларда нав-ларнинг асосий хусусиятлари сақланган ҳолда айрим хўжалик аҳамиятига эга бўлган белгилар пайдо бўлиши ёки ўзгариши мумкин. Дурагайлаш натижасида эса ота-она жуфтликларининг ирсий хусусиятлари дурагай ниҳолларда ҳар хил бирикмада намоён бўлади. Селекцияда бу икки усулдан оқилона фойдала-ниш янги нав олиш жараёнини тезлаштиради.
Мутация деб ген ва хромосомалардаги барқарор ўзгаришлар натижасида ўсимлик организмида янги хусусиятларнинг ва бел-гиларнинг пайдо бўлишига айтилади. Мутацияни қўзғайдиган, пайдо қилувчи ҳамма омилларни мутагенлар дейилади. Мутация пайдо бўлган организмни мутант дейилади. Мутантлар Генератив (жинсии) ва соматик (тана) ҳужайраларида бўлиши мумкин. Мутантлар табиий ва сунъий бўлади.
Сунъий мутация қуйидаги мақсадлар учун қўлланилади:

• 
  мутагенлар ёрдамида ўсимликларда мутацион ўзгаришларни кўзғаш, мутантлар орасидан танлаш йўли билан дастлабки материал тўплаш ва муҳим хўжалик белгиларга эга бўлган шакллардан селекцияда янги нав олишда фойдаланиш;
  
• 
  ўсимликларда илгари маълум бўлмаган белги ва хусусиятларга эга бўлган шаклларни олиш ва ва уларни ажратиш;
  
• 
  навларнинг асосий хусусиятлари сақланган ҳолда айрим белги ва хусусиятларнинг ўзгаришидан фойдаланиб навларни яхшилашдан иборат.
  

Сунъий мутантлар кўп омиллар ёрдамида жинсий ёки тана ҳужайраларига таъсир қилиш йўли билан олинади. Бу омилларга физик ёки кимёвий мутагенлар киради. Физик мутагенларга рентген ва ультрабинафша нурлари, гамма нурланиши, радио-актив элементлар ва ҳокозолар киради. Этиленамин, гидросила-мин, диэтилсульфат, диметилсульфат, нитрозометилмочевина ва ҳоказолар эса кимёвий мутантлар ҳосил қилувчилар жумдасидан-дир.
5. Мева дарахтларининг баъзи органларида табиий ҳолда ўзгаришларнинг пайдо бўлиши аввалдан маълум. Бу тана ҳужай-раларида содир бўладиган табиий мутантлардир. Буларга «куртак-лар вариацияси» (жузъий ўзгариши), «соматик мутантлар», «споржлар» (нормал типдан фарқ қилиши) деб ном берилган ва нав ичида янги шаклларни вужудга келтирувчи манба ҳисобла-нувчи турлар киради.
Жузъий ўзгариш рўй берган куртаклардан чиққан новдалар вегетатив усул билан кўпайтирилганда ўзгаришлар авлодларда сақланиб қолади. Ўзгаришларни ўз вақтида аниқлаш нав тоза-лигини сақлашда ва янги клонлар олишда катта аҳамиятга эга. Боғдорчиликда экилаётган олманинг кўп навлари соматик мутантлар сифатида пайдо бўлган. Вайнсеп навининг 30 дан, Делишес навининг 80 дан ортиқ соматик мутантлари маълум. Улар мевасининг ранги, шох-шаббасининг шакли ва катта ки-чиклиги, ўсиш кучи, ҳосил бериш хусусиятлари билан бир-биридан фарқ қилади.
Республикамизда раёнлаштирилган олманинг Боровинка Ташкентская нави Боровинка Харламовская навининг, олчанинг Любская-15 нави Любская навининг клони ҳисобланади. Куртак-лар жузъий ўзгариши натижасида баъзи белги ва хусусиятларнинг ўзгариши бошқа белги ва хусусиятларнинг ўзгаришига олиб келади. Клонларда мева рангининг тўқроқ бўлиши кўпинча асо-сий навга нисбатан пишиш муддатининг эртароқ бошланиши ва мевасининг камроқ сақланиш хусусиятлари билан боғлиқ экан-лиги кузатилган. Бундай клон дарахтлари кучсизроқ ўсиб, шох-шаббаси ҳам кичикроқ бўлади. Бундай клонлар АҚШда олма-нинг Старкинг, Делишес, Голден Делишес, Вайнсеп ва бошқа навларида топилган. Улар паст бўйли, спур типидаги клонлардир. Мева экинлари турларининг кўп навлари орасида фойдали хўжа-лик белгиларга эга бўлган клонлар топилган. Кейинги навларда олинган натижалар клон селекцияси усули асосий навларни яхшилаш ва янги навлар олишда истиқболли эканлигини кўрсат-моқда.