1. XVI xix asr birinchi yarmi O’rta Osiyo xalqlari etnik tarixi aks etgan manbalar va ularning umumiy tavsifi
3. Xiva xonligida yashagan xalqlarning etnik holati
Download 0.52 Mb. Pdf ko'rish
|
Xonliklar etnik
18 3. Xiva xonligida yashagan xalqlarning etnik holati. 1511 yilda mustaqil davlat sifatida tashkil topgan Xiva xonligining aholisi nafadat etnik, balki madaniy-iqtisodiy jixatdan ham bir biridan farq qiluvchi guruhlardan iborat bo’lgan. Shu jixatdan xonlik egallagan hudud ham uning tarkibiga kirgan aholi etnik qiyofasi, turmush tarzi haqida ma’lum darajada tasavvurga ega bo’lish imkonini beradi. Manbalarda ko’rsatilishicha, Xiva xonligi asoschisi Elbarsxon davrida Xurosonning shimoliy qismlari, jumladan, Maxin va Durungacha bo’lgan yerlar, shuningdek, Balxon va Mang’ishloqdagi turkmanlar istiqomat qilgan hududlar Xiva xonligi tarkibiga kiritilgan 15 . «Shajara-yi turk» asarida qayd etilishicha, So’fiyonxon davrida (1516-1522) Xiva xonligi hududlari ikkiga bo’lingan: suv bo’yi - Xevak, Hazorasp, Kat, Buldumsoz va Pingichka hamda tog’ bo’yi – Bog’obod, Nisoy, Obivard, Chaxordex, Maxna va Chacha (Chaxchak). Asarda qayd etilganidek, Avaneshxon davrida (1526-1538) Xuroson etagidan to Astrobodgacha bo’lgan yerlar «Urganch podshohlariga talluqli bo’lib, ani tog’ bo’yi, Urganchni suv bo’yi» deganlar. Musoxon davrida (1703/1704) Marv, Astrobod va tog’oldi hududlarining barcha shahar va qal’alari Xiva xonligiga jizya va xiroj soliqlarini to’lagan. Sherg’ozixon davrida (1714-1728) Orol qoraqalpoqlari, shuningdek, Marv shahri (Marv-i Shohijon) dan to Astrobod va Balxongacha, Atroq va Jurjon sohiligacha bo’lgan yerlarda yashovchi qizilbosh va turkmanlar xonlikka itoat etishgan hamda xonlik xazinasiga xiroj va turli tansuqot bilan soliq to’lab turishgan. Manbalarda, xususan, «Shajarayi turk»da katta hududni egallagan Xiva xonligi aholisi tarkibidagi etnik birlashmalar haqida ma’lumot berilar ekan, muallif tomonidan «jamoa», «ev», «el», «qavm», «urug’», «qabila», «xalq» kabi iboralar qo’llanilgan 16 . Lekin, turkmanlar yoki boshqa qabilalar xaqida so’z yuritilganda, ba’zan taka “xalqi”, ba’zan turkman “qabilasi” yoki “jamoasi”, ba’zi joylarda “urug’” iboralari bilan atalgan. Ma’lumotlarni o’rganish asosida shuni aniq qayd etish mumkinki, «ev» — 15 Нуруллаева Ш. (Хоразм маъмун академияси) XIX аср охири - XX аср бошларида Хива хонлиги ахолиси хакдца баъзи маълумотлар. T.: 1994. B.21. 16 Муниров К. Мунис, Огах,ий ва Баёнийларнинг тарихий асарлари. Тошкент, 1960. B.69. 19 oila, xonadon, yurt ma’nolarida kelgan. «...evi va eli» kabi hollarda birga qo’llanilgan. «El» — urug’, qabila sifatida ishlatilganligi kuzatiladi. Xonlik aholisining asosiy qismi o’zbeklardan tarkib toptan bo’lib, ular aloxida imtiyozlarga ega bo’lgan. Xorazm voxasi sug’orilish tarixini chuqur tadqiq qilgan akdemik Y. G’ulomov bu masalaga atroflicha to’xtalib o’tgan. Olim ta’kidlaganidek, sug’orma dehqonchilik bilan shug’ullangan o’zbek urug’larining ariq va kanal boshlarida joylashishi xonlar tomonidan doim ta’minlab kelingan. «Firdavs ul-iqbol» asarida keltirilgan qiziqarli ma’lumotlar so’ngi o’rta asrlar Xorazm voxasi aholisi tarkibidagi o’zbek urug’lari va ularning joylashuvi haqida yaqqolroq tasavvur qilish imkonini beradi 17 . Xususan, ushbu ma’lumotlarga tayangan xolda, Xiva xoni Abulg’ozixon (1644/45- 1663) tomonidan amalga oshirilgan isloxot natijasida birlashma — «tup»ga bo’lingan Amudaryo quyi oqimi o’zbek urug’lari tarkibini quyidagi jadval asosida ko’rib o’tish mumkin. № Bir to’pga kiritilgan urug’lar Urug’larga qo’shilgan urug’lar I. Uyg’ur, Nayman Do’rmon, yuz, ming, Shayx, burloq. II. Qiyot, Qo’ng’irot Jaloyer, eli, III. Nukuz, Mang’it. Kenagas, Xo’jayli IV. Qang’li, Qipchoq. O’n to’rt urug’ Abulgozixon tomonidan o’tkazilgan isloxot urug’lararo kurashlarga chek qo’yish maqsadida amalga oshirilgan muvaffaqiyatli tadbir bo’lib, keyinchalik ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi qabilalarning o’troqlashish jarayonini kuchaytirish maqsadini ham ko’zda tutgan edi. O’tkazilgan bu tadbir Xiva xonligi tarixiga doir deyarli barcha tadqiqotlarda ko’rsatib o’tgan va qo’yilgan muammodan kelib chiqib, o’nta davlatchilik, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy masalalar yuzasidan baxo berilgan. Shunga qaramay, turli urug’larning bir tupga birlashtirilishi va 17 Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. — Тошкент: Чўлпон, 1992. Б.118. 20 Amudaryo bo’ylab joylashtirilishi qanday prinsip asosida amalga oshirilganligiga alohida izoh berilmagan. Mavjud ma’lumotlarni tahlil qilish asosida mamlakat siyosiy, iqtisodiy hayotini barqarorlashtirish maqsadini ko’zda tutgan ushbu tadbirni amalga oshirishda quyidagi jixatlarga e’tibor berilganligini tahmin qilish mumkin: - qabila va urug’larning asosiy mashg’uloti hamda turmush tarzi; - ularning xon qo’shiniga navkar yetkazib berish majburiyati; - siyosiy-harbiy ittifoqchiligi; - xonlik hayotida egallagan mavqei; Jumladan, Muhammad Rahimxon I ning Orolga qilgan yurishi davrida (XIX asr) «o’zbek sipohi» to’rt qismga bo’linib, qal’aning sharqiy qismiga qo’ng’irot va qiyot kun chiqar bilan qibla oralig’iga uyg’ur va naymam, ibla bilan kun botar orasiga nukuz va mang’it, g’arbiy tarafiga o’n to’rt urug’ qo’shinlarining joylashtirilganligi ham yuqoridagi fikrni tasdiqlaydi. Munis va Ogaxiy hamda Bayoniy ma’lumotlar'i asosida alohida tuplarga bo’lingan urug’larning Amudaryo bo’ylab joylashtiriligani ham ko’satib o’tish mumkin. Naymanlar Pitnakdan to Yangi Ariq va Urganchgacha bo’lgan Hazorasp hududlarini egallagan. Amudaryo bo’ylab naymanlardan pastroqda Urganch shahridan to Gurlan tumanigacha va Amudaryoning o’ng qirg’og’ida yerlarda uyg’urlar o’rnashgan. Gurlandan to Lavzan irmog’igacha mang’itlar ulardan pastroqda daryo oqimi bo’ylab hamda deltaning (daryoning Orol dengiziga quyilishi atroflari) o’rta qismida nukuzlau va mang’itlarning yana bir qismi joylashgan. Juda qulay joy hisoblangan bu yerda Oroldan olib kelinadigan g’alla va chorva bilan savdo qilingan. «Firdavs ul-iqbol»da ham Avaz inoq davrida (1213/1798-99) sart jamoasi tilga olinib, ularning boshliqlaridan bir qator arboblar sanab o’tishgan. Shunisi e’tiborliki, Buxoro hukmdorlarining Xorazmga yurishi davrida majburan olib ketilgan aholi, asosan, ko’chmanchi o’zbek urug’laridan bo’lib, «sart» deb atalgan o’troq aholiga dahl qilinmagan. Xususan, «Shajarayi turk»da Ubaydullaxonning o’g’li Abdulazizxonning Urganchga yurishi davrida shahar tub aholisi sifatida qayd etilgan sartlar va aholi tarkibidagi turkmanlarga tegmagan xolda asosan 21 ko’chmanchi o’zbek urug’larining katta qismi olib ketilganligi qayd etilgan. Buning asosiy sababi shaharliklar va siyosiy jixatdan nisbatan bekaror bo’lgan turkmanlarni ko’chirib ketish ularning turmush tarzi bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Sartlarning asosiy mashg’uloti hunarmandchilik va savdo bo’lsada, ulardan tashkil topgan harbiy bo’linmalar ham xonlik qo’shinida o’z o’rniga ega bo’lgan. Jumladan, “Firdavs ul-iqbol”da keltirilishicha, Muhammad Rahimxon I ning Orolga yurishi davrida “sart cheriki” xonning shaxsiy qo’shini tarkibida xizmat qilgan 18 . Jumladan, manbada shunday ma’lumot keltiriladi: “... xon sart cherikin re’kob-e xumoyun [xon xizmatida - N.A.] mulozamatida saqlab, o’zbek sipohiga qo’rg’onning to’rt joyini taqsim qildi”. N. Muravyev, V. Grigoryev, G.N. Danilevskiy kabi rus elchilarining kundaliklari hamda turli xorijiy shaxslarning “Safarnoma”larida (XIX asr) keltirilgan yozuvlarda ham sartlar haqida «ular bu yerda qadimdan yashab kelgan o’troq aholining katta qismini tashkil etgan hamda «o’lkaning haqiqiy va ilk egalaridir» degan, ma’lumotlar keltirilgan. Shuningdek, mahalliy manbalarda shahar aholisi ma’lum bir shahar nomi bilan atalganligini ko’rish mumkin. Jumladan, «Vazir xalqi», «Xonqah ahdi» va boshqalar deb berilgan. Xonlik aholisi etnik tarkibi, jumladan, turli etnoslar haqidagi ma’lumotlar manbalarda asosan keltirilgan siyosiy voqealar bayonida o’z aksini topgan. Ularda xonlik hayotida yuz bergan siyosiy voqealarda bevosita ishtirok etgan naymam, uygur, mang’it, qo’ng’irot, do’rmon, turkmanlarning bayot, taka, solur, chovdur, yovmut va boshqa urug’lari haqida ko’plab ma’lumotlar berilgan. Ma’lumotlar tahlili bu urug’larning joylashgan o’rni tabiiy sharoit va siyosiy voqealar tasirida o’zgarib turganligini ko’rsatadi. Shu o’rinda e’tibor berish lozimki, katta yurishlar vaqtida turkman va qoraqalpoqlarning birlashgan qo’shiniga extiyotkorlik yuzasidan xonning shaxsan u tomonidan tayinlangan o’zbek urug’lari vakillari bosh etib tayinlangan 19 . XIX asr xonlik aholisi tarkibida o’troq va 18 Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. — Тошкент: Чўлпон, 1992. Б.121. 19 Ўрта осиё халқларининг этник тарихи ва минтақада юз берган демографик жараёнларнинг манбаларда акс этиши. Масул мухаррир. Д. Алимова, А. Аширов. Т.: 2011. B. 56. 22 ko’chmanchi hamda yarim ko’chmanchi o’zbek urug’laridan tashkari kushni hududlardan kirib kelgan turli millat va etnik guruhlar ham mavjud edi. Zero, keng madaniy va iqtisodiy aloqalar, shuningdek o’rli demografik jarayonlar qo’shni hududlarda xorazmlik o’zbeklar guruhini tahsil etganidek, Xiva xonligi aholisining etnik tarkibiga turli elatlarning ham qo’shilishiga sabab bo’lgan. Jumladan, Xiva xonligi aholisi tarkibida turkman qabilalari ham salmokli o’rinni egallagan. Shuni ham qayd etish joizki, aholining bu etnik katlami xonlik hudududa Muqim yashamay, doimiy kuchib yurganligi, markaziy hokimiyat va turli kushni urug’lar bilan bo’lgan ziddiyatlar tufayli migratsion jarayonlarga kuchli ta’sir etganligi bilan ajralib turgan. Manbalarda turkmanlarning «toza qo’ng’irotlar» deb nomlangan urug’i haqida ma’lumot keltirib o’tilgan. «Qora yulgunli» deb ham atalgan bu urug’ning kelib chiqishi yovmutlar qulligidan ozod etilgan cho’rilarga bog’langan. Ozod bo’lganlarning farzandlari ko’payib, yovmutlar orasida yashab, ular singari dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullanib kelishgan. Lekin, yovmutlar ularga past nazar bilan qarab tazyiq o’tkaza boshlaganlar. O’z muammolarini Xiva xoni Olloqulixonga (1825-1842) yetkazgan ushbu urug’ vakillari yovmutlardan ajratib olinib, alohida Kubatog’ atroflaridagi Qora yulgun deb nomlangan joyga ko’chirilgan. Olloqulixon yovmutlar bilan kelishgan xolda, ularga o’zlarining ichidan saylangan vakil, baxshi, bek va sardor tayinlagan va o’zbek urug’laridan bir boshliq belgilab, urug’ga «toza qo’ng’irot» deb nom bergan. Toza qo’ng’irotlar Olloqulixon va undan keyingi davrda xonlik qo’shinida xizmat qilishgan. XIX asrda Xiva xonligi tarkibida bo’lgan turkman qabilalari haqidagi ma’lumotlar yirik sharqshunos olim Y. Bregel tadqiqotlarida batafsil yoritilgan. Shunisi e’tiborliki, olimning tadqiqoti Xorazm turkmanlarining XIX asrdagi tarixini o’rganishga bag’ishlangan bo’lsa-da, XVI asrda ularning xonlik hududiga kelib joylashishi hamda keyingi XVII - XVIII asrlardagi xolati haqida ham qisqacha tavsif berib o’tilgan. |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling