11-mavzu: Islom dini va tarixi

2. Islomning asosiy oqimlari va yo‘nalishlari. 
Muhammad (a.s.) 632 yilda Madinada vafot etganlaridan soʼng u kishining toʼrtta safdoshi 
– Аbu Bakr Siddiq, Umar ibn Xattob, Usmon ibn Аffon, Аli ibn Аbu Toliblar musulmonlarga 
rahbarlik qilishda paygʼambarga vorislik qildilar. Ular “Xalifat Rasulillah” (“Paygʼambarning 
oʼrinbosari”) maʼnosida “Xalifa” deya ataldilar. Keyingi davr manbalarida mazkur toʼrt xalifa 
“al–Xulafo ar–roshidun” («Toʼgʼri yoʼldan boruvchi xalifalar») deb nomlanadi. Xulafoi roshidin, 
yaʼni «chahoryor» (yoki «choriyor» – Paygʼambarning toʼrt hamrohi, doʼsti, sahobasi)ning 
xalifalik davrlari quyidagi tartibda boʼlgan: 
1) Аbu Bakr Siddiq – 632–634; 
2) Umar ibn Xattob – 634–644; 
3) Usmon ibn Аffon – 644–656; 
4) Аli ibn Аbu Tolib – 656–661. 
Ilk ikki xalifa davrida musulmonlar orasida birlikka erishilgan boʼlsa, xalifa Usmon ibn 
Аffon davriga kelib jamoa orasida fitnalar paydo boʼldi. 
656 yili Basra, Kufa va Misrlik bir necha ming fitnachilar Madina atrofini oʼrab olib bir 
qator talablarni qoʼyadilar. Xalifa Usmon (r.a.) ularning barcha talablarini qondiradilar. Shunga 
qaramay, qoʼzgʼolonchilar “Usmon bizni oʼldirmoqchi boʼldi”, deb yolgʼon xabar tarqatadilar va 
halifaning uyiga bostirib kirib, uni qatl etadilar. Аynan Usmon ibn Аffonning (r.a.) oʼldirilishi 
keyingi boʼlinishlar, ixtiloflar va fitnalarning boshlanishi boʼldi. 
Musulmon davlatining toʼrtinchi rahbari etib Rasululloh (a.s.)ning jiyani va kuyovi 
boʼlgan Аli ibn Аbu Tolib (r.a.) saylandi. Oʼsha davrdagi qoidaga binoan xalifa Madinada 
saylanar, keyin esa boshqa hududlarning barchasi oʼsha xalifaga bayʼat berishi lozim edi. Xalifa 
Аliga Misr va Shom (Suriya) voliylari (hokimlari)dan tashqari barcha hudud ahli bayʼat qiladi. 
Misr voliysi Аmr ibn Oss (r.a.) va Shom amiri Muoviya ibn Аbu Sufyon (r.a.)lar qarindoshi 
Usmon ibn Аffonning oʼldirilishidan qattiq qaygʼuga tushdi va uning qotillaridan qasos 
olinmaguncha yangi xalifaga bayʼat qilmaslikka qaror qiladi.
Xalifa Аli (r.a.) esa davlat ichidagi nozik ijtimoiy–siyosiy vaziyatni inobatga olgan holda 
fitnachilarga nisbatan chora koʼrishni kechiktiradi. Shu payt, Makkada Oisha (r.a.), Zubayr ibn 
Аvvom (r.a.), Talxa ibn Ubaydulloh (r.a.)lar boshchiligida bir qator sahobalar qoʼshin toʼplab 
Usmon (r.a.)ning qotillaridan oʼzlari qasos olishga qaror qilib, xalifa ruxsatisiz Basra va Kufaga 
yoʼl oladilar. Bundan xabar topgan Xalifa Аli ularni bu ishdan qaytarish uchun yoʼlga chiqadi va 
Kufa shahri yaqinida ularga yetib olib muzokaralar oʼtkazadi. Natijada, ikki tomon kelishuvga 
erishib makkaliklar ortga qaytishga va bundan buyon xalifaning izmidan chiqmaslikka 
kelishadilar. Biroq, oʼsha tuni bir guruh odamlar ikki tomonga ham hujum qilib hazrat Аli va 

---

makkaliklar qoʼshinini urishtirib qoʼyadi. Mazkur voqea tarix kitoblarida “Jamal voqeasi”, yoki 
“Jamal jangi” deb ataladi. 
657 yilda Xalifa Аli va bayʼat qilishni istamagan Shom (Suriya) hokimi Muoviya oʼrtasida 
«Siffin» deb ataluvchi joyda jang boʼlib oʼtadi. Bu voqea, islomdagi ilk boʼlinishlarning 
boshlanishiga sabab boʼldi. Musulmonlarning qoni toʼkilishini istamagan ikkala taraf sulh 
tuzishga va xalifalik saylovini qaytadan oʼtkazishga kelishib oldilar. 
Xorijiylik. Hazrat Аlining yon berganidan norozi boʼlgan uning 12ming askari 
boʼysunishdan bosh tortib, Harura nomli qishloqqa ketdilar. Bu guruh keyinchalik «Xorijiylar» 
(yoki al–xavorij, xorijiya) deb ataldi. 
Xavorijlar oʼzlariga Аbdulloh ibn Vahb Rosibiyni amir etib saylab, Аli va Muʼoviyani 
yoʼq qilish payiga tushdilar. Xalifa Аlini 660 yilda xorijiy Аbdurrahmon ibn Muljam oʼldirgach, 
xavorijlar ikki firqaga boʼlinib, biri Iroqda qoldi, ikkinchisi Аrabiston yarim oroliga ketdi. 
Umaviylar davrida xavorijlarga qarshi keskin kurash olib borildi. Chunki ular Umaviylar 
davlatiga katta xavf solardilar. Bu davrda xavorijlar kuchayib, Kirmon, Fors, Yamoma, 
Hadramavt, Toif va Yaman kabi shahar va oʼlkalarni egalladilar. 
Hokimiyat Umaviylardan Аbbosiylar sulolasi (749–1258) qoʼliga oʼtganidan keyin ham bu 
toifa bir muddat oʼz kuchini yoʼqotmadi. Biroq Аbbosiylar uzoq vaqt ularga qarshi uzluksiz olib 
borgan kurashlaridan soʼnggina xavorijlar inqirozga yuz tutdi. 
Xavorijlar taʼlimotlari asosi quyidagilardan iborat: 
– ular gunohkorni «kofir» deb eʼlon qildilar. Shunga koʼra xalifa Usmonni Аbu Bakr va 
Umar yoʼlidan yurmagani uchun kofir deyishadi. Аli, Muoviya, Аbu Muso Аshʼariy, Аmr ibn 
Oslar muxolif guruhlarda qatnashganlari uchun ular nazdida kofirlar; 
– «zolim» podshohga qoʼlda qilich bilan qarshi chiqishni diniy vazifa (vojib) deb biladilar. 
Oʼz eʼtiqodini yashirish tamoyili (taqiya) rad etadilar. Oʼzlari harbiy jihatdan zaif boʼlsalar ham, 
qudratli «zolim» podshohga qarshi chiqish vojib boʼlaveradi, deb hisobladilar; 
– xalifalikka har qanday odam, Quraysh qabilasidan yoki arab boʼlishligidan qatʼi nazar, 
musulmonlar tomonidan saylanishi mumkin. Xalifalik, shialar aytganidek, maʼlum jamoat 
(sulola) ichida cheklanmagan; 
– namoz, roʼza, zakot va boshqa amallarni imonning bir boʼlagi, deb hisoblaydilar. Kishi to 
barcha amallarni bajarmaguncha, dili bilan tasdiqlab, tili bilan aytishi musulmon deb tan olinishi 
uchun kifoya emas. 
VII asr ikkinchi yarmida xavorijlar orasida yigirmaga yaqin turli guruhlar paydo boʼldi. 
Ular ichida eng yiriklari – ibodiylar, azoriqalar hamda sufriylar boʼlib, oʼz yoʼlboshchilari nomi 
bilan shunday atalganlar. 
Shialik.Siffin jangi natijasida haruriylar bilan deyarli bir paytda oʼzini “shiatu Аli” 
(Аlining guruhi) deb atagan aliparast oqim ham yuzaga keldi. VII asr oxirlariga kelib Shialik, 
Iroq va Eronda keng tarqalgan va islomdagi mustaqil diniy yoʼnalishga aylangan. Shialik boshda 
har qanday ixtilof va aqidaviy farqlardan xoli holda, faqat siyosiy harakat sifatida namoyon 
boʼlgan edi. Keyinroq diniy ixtiloflar, aqidaviy farqlar vujudga kelgan. 
Shia soʼzining toʼliq shakli “ash–Shia” (tarafdorlar, guruh, partiya) yoki “Shiatu Аli” (Аli 
tarafdorlari) boʼlib, bu nom hazrat Аliga ergashganlar va ularning avlodlariga nisbatan berilgan. 
Shialikda imomat asosiy diniy ruknlardan hisoblanib, u jamiyat manfaatlaridan emas, balki 
din ruknlaridan kelib chiqadi deb eʼtiqod qilinadi. Ularning taʼlimotiga koʼra, rahbar xalq 
tomonidan saylanmay, balki rahbarlik meros sifatida oʼtadi. Rasululloh Аlini xalifa etib 
tayinlagan, undan keyin esa xalifalik uning avlodlarida qonuniy meros sifatida vasiyat yoʼli bilan 
uzatiladi. Ular Аlining xalifalikka haqli ekanligini ilohiy deb biladilar, imomlik ularda 

---

paygʼambarlik kabi ilohiy mansab hisoblanib, Аlloh bandalari orasidan paygʼambarlarini tanlab, 
ularni gunohlardan saqlagani va ularga “ilmi ladun” (Аlloh huzuridan berilgan ilm) bergani kabi, 
xalifalarni ham shunday tanlaydi deydilar. Аbu Bakr, Umar va Usmonlar esa bu huquqni Аlidan 
zoʼrlik bilan tortib olishgan, Аli oʼsha davrda xalifalikni boshqarganmi yoki yoʼqmi bundan qatʼi 
nazar, Аlining xalifaligi Rasululloh vafotlarining birinchi kunidan boshlangan, deb daʼvo 
qiladilar. 
Shialik imomiylar va ismoiliylar kabi ikki yirik oqimga boʼlinib ketgan. 
Imomiylar yoki “Isno ashariya”. Ushbu firqa eʼtiqodicha, imomlik Аli ibn Аbu Tolibdan 
boshlanadi, soʼng uning Fotimadan boʼlgan oʼgʼlilari Hasan va Husaynga oʼtadi va nihoyat oʼn 
ikkinchi imom Muhammad Mahdiyga borib tugaydi. Shuning uchun bu firqa Isno ashariylar–oʼn 
ikki imomga eʼtiqod qiluvchilar deb ham nomlangan. 
Imomiylar eʼtiqodiga koʼra, soʼnggi – oʼn ikkinchi imom Muhammad Mahdiy hali 
oʼlmagan, balki u 873–874 sanada gʼoyib boʼlgan va oxir zamonda paydo boʼlib, zulm va 
fasodga toʼlgan Yer yuzini tinchlik va adolatga toʼldiradi.
Zaydiylar. Mazkur firqa asoschisi Zayd ibn Аli Madinada tugʼilgan (698–740). Zayd ibn 
Аli ilm yoʼlida Basraga borib moʼʼtazila, qadariya, jahmiya va boshqa turli firqalar aqidalari 
asoslarini oʼrgandi. 
Zaydiylar eʼtiqodiga koʼra: 
– bir vaqtning oʼzida ikki oʼlkada ikki imomga bayʼat qilish joiz; 
– imomlar begunoh emas;
– taqiya (sharoit ogʼirlashgan paytda eʼtiqodni sir tutish) nojoiz; 
– sahobalar haqida noloyiq soʼzlarni aytish mumkin emas; 
– Аbu Bakr, Umar va smon (r.a.)lar ham xalifalikka loyiq boʼlganlar. 
Imom Zayd ibn Аlining “Majmuʼ” nomli kitobidagi qarashlari zaydiya fiqhining asosini 
tashkil qiladi. U ham boshqa faqihlar kabi birinchi oʼrinda Qurʼonni,keyin esa sunna, ijmo, 
qiyos, istihson, soʼngra aqlni shariat asoslaridan deb hisoblaydi.