12-маъруза. Органик моддаларнинг асосий манбалари. Нефт, табиий газ, КЎмир, сланц ёқИЛҒиси. ЁҚИЛҒи турларини қайта ишлаш

76 – Расм. Нефтни таркибий қисмлардан ажратиш схемаси 
Парафин нефтнинг барча фракциялари сингари кимёвий жиҳатдан инерт 
моддадир. У фақат баъзи бирикмалар билангина реакцияга киришади. Қоғоз, 
тўқимачилик, полиграфия, кўн ва лак-бўёқ саноатларида, электротехникада, 
медицинада ва бошқа мақсадларда ишлатилади. Парафиндан юқори ёғ 
кислоталар ва юқори спиртлар, ювиш воситалари, спирт—актив моддалар, сурков 
мойларига қўшиладиган моддалар ва бошқалар олишда фойдаланилади. 
'Ҳозирги*вақтда бензинга эҳтиёж шунчалик ошиб кетганки, унинг нефтдаги 
табиий миқдори етарли бўлмай қолди. Нефтдан олинадиган бензин миқдорини 
(унумини) ошириш учун унга махсус ишлов берилади, яъни у крекингланади. 
Натижада керосин ва газойль фракциялари углеводородларининг узун занжири 
узилиб, қисқа, «бензин» бўлаклари ҳосил бўлади. Шундай усулда табиий 

---

215 
нефтнинг ярмидан кўпроғини бензинга айлантиришга муваффақ бўлинмоқда. 
Суюқ нефть маҳсулотларни крекинглаш—нефтни қайта ишлаб авиация ёқилғиси 
ва бошқа тур ёқилғилар олишнинг ҳозирги пайтдаги асосий йўналишидир. 
Крекинглаш процессининг моҳияти нефть маҳсулотларини 450—650°С гача 
қиздиришдан иборат бўлиб, натижада хом ашёдаги юқори молекуляр 
углеводородлар 
парчаланади, 
бунда 
ҳосил 
бўладиган 
молекулалар 
қолдиқларининг бир қисми эса ўзаро реакцияга киришиб, бошқа 
углеводородларга айланади. Қрекинглаш процесси нормал атмосферада ёки 
юқори босим (70 атм гача) остида, катализатор иштирокида ёки катализаторсиз 
олиб бориладн. Нефть маҳсулотларини катализаторлар иштирокида крекинглаш 
каталитик крекинг, катализаторсиз крекинглаш эса термик крекинг дейилади. 
Нефтни крекинглаш қурилмасининг соддалаштирилган схемаси 5-расмда 
кўрсатилган. Тозаланмаган нефть иссиқ алмаштиргичда иситилгач дастлабки 
колонка 4 да паст ҳароратда қайнайдиган барча компонентлар ажралиб чиқиш 
учун 
етарли 
бўлган 
ҳароратгача 
трубали 
қиздиргич 1 да 
қиздирилади.