12-mavzu. Boshqaruv hisobini tashkil etish

Egri xarajatlar
Aksariyat pudratchilar o’z xarajatlarini alohida kontraktlar bo’yicha 
taqsimlashga harakat qilmaydilar, chunki ular to’g’ri xarajatlarga nisbatan unchalik 
sezilarli emas. SHunga qaramay agar egri xarajatlarni taqsimlash amalga oshirilsa, 
kontrakt schyotiga sezilarli so`mma debetlangan bo’lar edi. 
Tannarxni jarayonli kalkulyatsiya qilishning xususiyatli tomonlari 
bo’lib, bu usul asosan ommaviy tarzda bir turdagi mahsulot ishlab chiqarish yoki 
bir necha turdagi mahsulot ishlab chiqarilgani bilan ular doimo qaytariluvchi 

---

jarayonlarga bo’lingan ishlab chiqarishlarda qo’llaniladi. Bunday tarmoqlar 
sifatida kimyo, tsement ishlab chiqarish, neftni qayta ishlash, lak-buyoq va 
to’qimachilik kabi korxonalarini keltirish mumkin. 
Jarayonli usulning buyurtmali usuldan printsipial farqi kalkulyatsiya o’bekti 
bo’lib alohida olingan jarayon olinishidadir. 
Jarayonli kalkulyatsiya tizimidan foydalanayotgan ishlab chiqarishda 
mahsulot bir bo’lim (jarayon)dan ikkinchisiga to tayyor holatga kelgunga qadar 
o’tib boradi. 
Har bir jarayon umuman ishlab chiqarish jarayonining qaysidir bir qismini 
bajaradi va buyumni muomala bajarilib bo’lgach yana ishlovi ko’zda tutilayotgan 
jarayonga etkazadi. 
Xarajatlarni yig’ib borish ishlab chiqarish jarayoniga paralel tarzda olib 
boriladi. Har bir jarayon uchun nazorat schyotlari ochilib, to’g’ri va egri xarajatlar 
aniqlanib chiqiladi. 
To’g’ri xarajatlar buyurtmali kalkulyatsiya tizimiga o’xshash tarzda 
aniqlanib, har bir jarayon uchun to’g’ri material va ish haqi xarajatlarini o’z ichiga 
oladi. Ammo bu usulda hisob – kitoblar ancha oson. CHunki bu usulda buyurtmali 
usulga o’xshab xarajatlarni har bir mahsulot bo’yicha detallashtirish zarur emas. 
Yana bir farqi shundaki, buyurtmali usulda egri xarajat hisoblangan ayrim 
xarajatlar bu usulda to’g’ri xarajatlarga aylanadi. Masalan, ishlab chiqarish 
jarayonini nazorat qilish yoki jarayon ichidagi asosiy vositalari amortizatsiyasi va 
boshqalar. CHunki ular kalkulyatsiya o’bekti bo’lgan jami jarayonga tegishli 
bo’lib, xarajatlar hisobi yo’nalishiga kiradi. Ammo ba’zi hollarda bo’lsa ham yil 
boshi va oxiriga tugallanmagan ishlab chiqarish mavjud ekan, mahsulot birligining 
tannarxini aniklash qo’shimcha hisob-kitoblarni qilishni talab kiladi. 
Yarim tayyor mahsulotlar tayyor mahsulotga nisbatan pastroq tannarxga ega. 
SHuning uchun jarayonda davr boshiga va oxiriga TICH koldigi mavjud bo’lgan 
holda mahsulot birligi tannarxini umumiy xarajatlarni jarayonda olingan birliklar 
soniga taqsimlab topib bo’lmaydi. Masalan: hisobot davri ichida 8000 birlik 
to’lig’icha qayta ishlovdan o’tdi, yana 2000 birligi esa yarim tayyor mahsulot 
holiga keltirildi. Bu holatda mehnat birligining tannarxini ikkala birlikni qo’shish 
orqali aniqlab bo’lmaydi. SHuning uchun hali qayta ishlov jarayonida bo’lgan 
yarim fabrikatlarni tayyor mahsulotning ekvivalent birligiga keltirib olish lozim. 
Buning uchun, qilingan ishlarning tugallanish darajasini aniklash va uni 
hisobot davri oxiriga qayta ishlovda qolgan birliklar soniga ko’paytirish lozim. 
Agar yuqorida 2000 dona yarim fabrikat 50% ga tayyor bo’lgan bo’lsa, uni 1000 ta 
(2000 50%) ekvivalent birlikdagi mahsulot sifatida qabul qilish mumkin. 
SHundan so’ng uni to’la tayyor bo’lgan 8000 dona mahsulotga qo’shib, tayyor 

---

mahsulotning jami ekvivalent chiqishi miqdorini topish mumkin. U (8000q1000) 
ekvivalent birlikka teng. 
SHundan so’ng mahsulot birligi tannarxi odatdagidek hisoblab topiladi. 
Agar hisobot davridagi umumiy tannarx 18000 m.so’mni tashkil qilgan bo’lsa, 
to’liq ishlovdan o’tgan mahsulot birligi tannarxi 2000 so’mni tashkil kiladi, hamda 
tannarx kelgusi jarayonga beriladigan mahsulot birligi va tugallanmagan ishlab 
chi-arish o’rtasida quyidagicha taqsimlanadi:
To’liq ishlovdan o’tgan va kelgusi jarayonga berilgan
mahsulotlar (8000dona 2000) 16000 m.so’m 
Tugallanmanmagan ishlab chiqarish (1000 ekv.birlik2000) 2000 m.so’m