12-mavzu: I-II –iii guruhlarning qo’shimcha guruhchasi elementlari bo’limi mavzularini o’qitish metodikasi Reja

Kumush (I)- oksid Ag₂O qora rangli modda, ammiakda eriydi va ayniqsa ba’zan organik moddalarga nisbatan oksidlash xossalarini namoyon qiladi. Kumush galogenidlar (kumush ftoriddan tashqari) suvda erimaydi va ular o‘zaro rangi jihatidan (kumush xlorid ok, kumush bromid sarg‘ish, kumush yodid sariq) qisman farqlanadilar.

2Ag NO₃+ 2NaOH = 2NaNO₃ + Ag₂O + H₂O

Ag₂O + H₂O→2AgOH (asos xossaga ega bo‘lib, lakmusni ko‘kartiradi)

Ag₂O + H₂O + 2NaCl= 2 AgCl + 2NaOH

Ag₂O + 4NH₄OH = 2[Ag(NH₃)₂]OH + 3H₂O

Kumushko‘zgureaksiyasi

2[Ag(NH₃)₂]OH + SN₃SON = 2Ag + SN₃SOON+ NH₃ +N₂O

Kumushperoksid –Ag₂O₂ -to‘qkulrangbeqarorkukunsimonmodda. 110⁰S da portlaydi. U kuchli oksidlovchi bo‘lib, SO₂→ SO₃ ;NH₃ → N₂ gacha oksidlaydi.

Kumush tuzlari:

Kumush xlorid-AgCl- ok cho‘kma hosil qiladi.

AgNO₃+NaCl → ↓AgCl+NaNO₃

t

2AgCl → 2Ag + Cl₂

AgCl, AgBr va Ag₂S kompleksbirikmahosilqiladi.

AgCl + 2NH₄OH =Cl+ 2H₂O

Ag₂S + 4KCN = 2K + K₂S

AgBr + 2Na₂S₂O₃ = Na₃[Ag(S₂O₃)₂] + NaBr

Kumush nitrat- AgNO₃- lyapis deb ham ataladi

Ag+ 2HNO₃ →AgNO₃ + NO₂ + H₂O

2AgNO₃ + CH = CH →Ag₂C₂ + 2HNO₃

ammiakdagi atsetilenid

eritmasi

AgBr yorug‘likka juda sezgir bo‘lgani uchun undan fotografiyadan foydaniladi. AgNO₃ tibbiyotda va kimyo laboratoriyalarida keng kulamda ishlatiladi.

Oltin (Aurum)^196,9₇₉Au

Oltin (Aurum) Au (Z-79) ning tabiiy izotopi bitta, 22 ta sun’iy izotopi bor. Oltin tuprok erkin holda uchraydi, ularning birikmalari juda oz Oltin AuTe₂ kalaverit minerali tarkibida, shuningdek ruh, qo‘rgoshin kabi metallarning rudalari tarkibida uchraydi.

Olinishi. Oltinli qumni simob ta’sirida amalgamalanadi, so‘ngra qizdirish bilan simob bug‘latiladi, natijada oltin qoladi. YAna oltinni qumga NaCN yoki KCN ni ta’sir ettirib olinadi:

4Au + 8 NaCN + O₂ + 2H₂O = 4 Na[Au(CN)₂] + 4NaOH

Hosil bo‘lgan eritmadan rux ta’sirida oltin ajratiladi:

2[Au(CN)₂] ^- + Zn = [Zn(CN)₄] + 2Au

2Na [Au(CN)₂] +2 Zn = 2Na[Zn(CN)₂] + 2 Au

Rudalardan KCN yoki NaCN eritmalari yordami bilan oltin ajratib olish usulini (sianlash deb ataladi) rus injeneri P.R.Bagration 1843 yilda kashf etgan edi.

Fizikxossalari:tozaoltinningzichligi 19,3g/sm³, suyuqlanishharorati 1063 ⁰Sbo‘lganyaltiroqoch-sariqmetalldir.

Kimyoviy xossalari: Oltin nitrat kislota bilan reaksiyaga kirishmaydi, lekin konsentrlangan HNO₃ va HCl ning zar suvi deyiladigan aralashmasi oltinni oksidlaydi. Bu reaksiya bosqichma-bosqich boradi:

HNO₃ + 3HSl = Cl₂ + 2H₂O + NOCl

nitrozil xlorid

Au + 3NOCl = AuCl₃ + 3NO

Oltinning zar suvida erishidan kompleks xloraurat kislotasi - H[AuCl₄] hosil bo‘ladi, bu odatda sotiladigan oltin preparati hisoblanadi

Au +4HCl + HNO₃ = H[AuCl₄] + NO + 2H₂O

H[AuCl₄] → ↓AuCl₃ + HCl (ohista qizdirish kerak)

qizgish jigar

rang

H[AuCl₄] + 4NaOH →↓Au(OH)₃ + 4NaCl + N₂O

qungir tusli

Au (OH)₃- oltin kislota (H₃AuO₃- aurat kislota) deb ham yuritiladi.

100⁰C

2Au(OH)₃ → Au₂O₃ + 3H₂O

CO₂,180⁰C

AuCl_{3 ------------}→ ↓AuCl + Cl₂

ok modda

2AuCl + 2NaOH → Au₂O + 2NaCl + H₂O

t

2Au₂O → 4Au + O₂

Au selenatkislotadahameriydi:

2Au + 2H₂SeO₄ = Au₂SeO₄ + SeO₂ + 2H₂O

Kumush va oltin bog‘lanuvchan metallar, bu jihatdan oltin birinchi kumush esa ikkinchi o‘rinda, lekin issiqlik va elektr o‘tkazuvchanlikdan kumush birinchi o‘rinda turadi. Kumush ok, oltin esa sariq rangli, har ikkala metall oksidlanishga barqaror, ulardan turli xil zebi-ziynat buyumlari tayyorlanadi. Oltin tish qoplamalari, kumush ba’zi tibbiyot asboblarini tayyorlashda ishlatiladi. Sof metallarga qaraganda ularni mis bilan qotishmalari (qattiq va karroziyaga chidamli) ancha ko‘p ishlatiladi.

Oltinbirikmalarialohidaamaliyahamiyatgaegaemas.Kumushionlarieritmadajudaozmiqdordabo‘lgandahambakteritsidta’sirgaega.

Oltinning¹⁹⁸ Au, ²⁹⁹Auizotoplarijudaahamiyatlidir. Ular tibbiyotda rak kasalligi, turli shishlar va astmani davolashda ishlatiladi. Oltin kimyoviy idishlar tayyorlashda, elektrotexnikada, shuningdek birikmalari tibbiyot va fotografiyada ishlatiladi. Oltinni elektr toki yordamida changlatish yoki uni birikmalaridan qaytarish orqali oltin zollarini olish mumkin, bu zollar qizil qirmizi, binafsha va qora rangli (disperslik darajasiga qarab) bo‘ladi.

Mis, kumush, oltin kimyoviy faolligi Cu-Ag-Au qatorida chapdan o‘ngga tomon kamayib boradi.Ular metallarning kuchlanishi qatoridla vodoroddan keyin turadi. Odatdagi haroratda mis kumush va oltin quruq havoda o‘zgarmaydi. Miss 375 ⁰ Sgacha qizdirilganda oksidlanib CuO ga aylanadi 375 ⁰ S dan yuqorida Cu₂O hosil bo‘ladi. Nam havoda misning sirti ko‘karadi, chunki uning ustida Cu₂ (ON)₂SO₃ hosil bo‘ladi.

Kumush va oltinga hatto yuqori haroratda ham kislorod ta’sir etmaydi.

Odatdagi haroratda mis, kumush va oltinga galogenlar ta’sir etmaydi. Lekin nam havoda mis ftor, brom va xlor ta’sirida oksidlanib CuF₂, CuBr₂ va CuCl₂ ga aylanadi. Mis va kumush konsentrlangan sulfat kislotada va o‘rtacha darajada suyultirilgan, shuningdek konsentrlangan nitrat kislotada eriydi

Cu+2H₂ SO₄→ CuSO₄ +SO₂ +2H₂O

Ag+2HNO₃→ AgNO₃ +NO₂ +H₂O

SHunday qilib, mis, kumush va oltin passiv metallar bo‘lib, metallarning elektrokimyoviy kuchlanish qatorida so‘nggi o‘rinlarda turadi, eng passivi oltindir, shuning uchun oltin tabiatda erkin holda uchraydi.

Tayanch so‘z va iboralar

Bronza - misning qalay bilan qotishmasi

Latun - misning rux bilan qotishmasi

Neyzilber - 65%Cu, 20%Zn, 15%Ni bilan qotishmasi

Melxior - 80%Cu ning 20%Ni bilan qotishmasi

Parij yashili - mis atsetat-arsenat - Cu(CH₃COO)₂^* Cu₃(AsO₃)₂ – misning qo‘sh tuzi

Sianlash - rudalardan KCN yoki NaCN eritmalari yordami bilan oltin ajratib olish usuli

Zar suvi - konsentrlangan bir hajm HNO₃va uch hajm HCl ning aralashmasi