12-mavzu: I-II –iii guruhlarning qo’shimcha guruhchasi elementlari bo’limi mavzularini o’qitish metodikasi Reja

6-ilоvа

«Qаndаy» оrgаnаyzеrini to`ldiring

Muhim muаmmоning еchimini tоpishgа yordam bеrаdi vа “Qаndаy” sаvоli оrqаli muаmmо hаl qilinаdi.

Qo’shimcha guruhcha elеmеntlariga qanday elementlar kiradi?

Qаndаy?

Qаndаy
Qаndаy?

Qаndаy?

Qаndаy? Qаndаy?

Qаndаy?

Qаndаy? Qаndаy?

Skandiy gruppachasi

III gruppaning qo’shimcha gruppachasiga skandiy (Scandium) Sc, ittriy (ittium), lantan (Lantanium) La va aktiniy (Actinium) Ac kiradi.

Skandiyning mavjudligini D.I.Mendeleyev 1870 yilda oldindan aytib bergandi. Oradan to’qqiz yil o’tgach, L. Nilson ochadi.

Skandiy gruppachasi elementlari atomlari tashqi elektron qavatlarida ikkitadan va undan keyingi qavatda to’qqiztadan elektron saqlaydi.

Quyida gruppacha elementlari atomlarining tashqi va undan oldingi elektron qavatlari tuzilishi keltirilgan:

Sc 3s² 3p⁶ 3d^’ 4s²

Y 4s² 4p⁶ 3d^’ 5s²

La 5s² 5p⁶ 5d^’ 6s²

Ac 6s² 6p⁶ 6d^’ 7s²

Bularda tartib nomeri oshgan sari ionlanish energiyasi (6,66 B dan 5,51 B gacha) kamayib boradi, ion radiusi esa (0,083 dan 0,11nm gacha) ortadi. Gruppachaning har bir elementi o’zidan keyin tegishlicha d- elementlar dekadasini vujudga keltiradi. Skandiy gruppachasi elementlarining o’z birikmalaridagi oksidlanganlik darajasi ko’pincha +3 ga teng bo’ladi.

Skandiy, ittriy va lantan yer qobig’ida massasi bo’yicha 10 ni tashkil etadi. Aktiniy ancha kam tarqalgan bo’lib, massasi bo’yicha 6.10 atrofidadir.

Skandiy gruppachasi elementlari ularning ftoridlarini (ba’zan, xloridlarini) qaytirib olinadi. Birikmalari esa tuzlari yoki oksidlaridan turli yo’llar bilan sintez qilinadi.

Skandiy gruppachasining elementlari erkin holatda yuqori temperaturada suyuqlanadigan oq – kumush rang metallar bo’lib, suyultirilgan anorganik kislotalar (HCl, H₂SO₄ va HNO₃) da eriydi. Qizdirilganda ko’pgina metallmaslar bilan reaksiyaga kirishadi.

Gidroksidlari asosli xossaga ega. Qizdirilganda oksidlarga o’tadi. Lantan gidroksidi La(OH)₃ kuchli asoslardan hisoblanadi. Skandiy gidroksidi konsentrlangan ishqor eritmasida gidroksoskandiatga (masalan, Na₃[Sc(OH)₆]) aylanadi. Gruppacha element gidroksidlaridan ba’zilari amorf holda ham uchraydi. Gidroksidlari elementlar

tuzlarining suvli eritmalaridan ammiak yoki ishqorlar bilan cho’ktirib olinadi. Bular elementlarning boshqa birikmalarini olishda xomashyo bo’lib xizmat qiladi.

Skandiy gruppasi elementlari kompleks birikmalari hosil qiladi. Masalan, skandiy o k s a l a t g e k s a g i d r a t i Sc₂(C₂O₄)₃∙6H₂O yoki MeSc(C₂O₄)₂∙2H₂O va Me₃Sc(C₂O₄)₃∙4H₂O (Me – ishqoriy metall) kabi komplekslari skandiyning galoidli birikmalari neytral yoki nordon eritmalariga oksalat kislota ta’sir ettirib hosil qilinadi.

Skandiy gruppachasi elementlari birikmalari lazer materiallari, elektron asboblarda katodlar, EHMlarda ishlatiluvchi ferritlarda yasaluvchi yodlab qolish moslamalari kabi va boshqa sohalarda qo’llaniladi.