12-mavzu: I-II –iii guruhlarning qo’shimcha guruhchasi elementlari bo’limi mavzularini o’qitish metodikasi Reja

Mis (Cuprum)^63,54₂₉Cu

Misning atom massasi 63,54 (Z-29) ga teng, uning tabiatda 2 ta izotopi tarqalgan – ⁶³Cu (69%), ⁶⁵Cu (31%). Misning yana 9 ta radioaktiv izotopi olingan. Mis asosan birikmalar holida, shuningdek, erkin holda ham uchrab turadi. Uning eng muhim rudalari: xalkozin (mis yaltirog‘i) Cu₂C, xalkopirit (mis kolchedani) CuFeS_2, malaxit Cu₂(OH)₂CO₃. Metallurgiyada suyuqlantirib olinadigan hamma misning 80% i sulfidli rudalaridan olinadi.

Olinishi:

4SuFeS₂ + 13O₂ = 4CuO + 2Fe₂O₃ + 8SO₂

2CuO + FeS + C + SiO₂ = Cu₂S + FeSiO₃ + CO

yoki

CuO + FeO + CuS + C + SiO₂ = Cu₂S + FeSiO₃ + CO

2Su₂S + 3O₂ = 2Cu₂O + 2SO₂

2 Cu₂O + Su₂S = 6Cu + SO₂

Xossalari. Mis issiqlik va elektrni (kumushdan keyin) yaxshi o‘tkazish xususiyatiga ega, qizil tusli metall, sovuq holatda ham yaxshi cho‘ziladigan va yassilanadigan plastik va yumshoq metaldir. Mis quruq havoda asta-syokin oksidlanib, zich oksid parda hosil qiladi, lekin nam havoda CuCO₃ · Cu (OH)₂ bilan koplanib ko‘karadi.

2Cu + H₂O +CO₂ +O₂ = CuCO₃ · Cu (OH)₂

Mis xlor bilan odatdagi harorat, qizdirilganda kislorod bilan (CuO; Cu₂O) birikadi. Suyultirilgan HCl, va H₂SO₄ misga tasir etmaydi, unga konsentrlangan H₂SO₄ ta’sir etib, CuSO₄ va SO₂ ni hosil qiladi. Misga HNO₃ tasir ettirilsa, kislotaning konsentratsiyasiga qarab Cu(NO₃)₂ va azot oksidlari hosil bo‘ladi. Barcha reaksiyalarga mis +2 oksidlanish darajasiga ega, misning +1 oksidlanish darajasiga ega bo‘lgan birikmalarini olish ancha murakkabdir.

Mis boshqa metallar bilan birga oson suyuqlanib, ko‘pgina qotishmalarni hosil qiladi. Uning mashinasozlik va elektrotexnikada ko‘p ishlatiladigan bronza (misning kalay bilan qotishmasi) va latun (misning rux bilan qotishmasi), ko‘rinishi kumushga o‘xshagan neyzilber (65%Cu, 20%Zn, 15%Ni), melxior (80%Cu, 20%Ni) va termoelementlarda ishlatiladigan konstantin (60%Cu, 40%Ni) va boshqa ko‘pgina qotishmalari olingan. Misning ko‘pgina miqdori (40% i) elektr simlari va kabellarni tayyorlashda ishlatiladi. Ro‘zg‘orda ishlatiladigan mis asboblarni zanglashdan saqlash uchun ularga kalay yugurtiriladi, bu esa odamni zaharlanishidan saqlaydi, chunki mis birikmalari zaharlidir.

Mis kislorod, oltingugurt va galogenlar bilan biriksa ham, kimyoviy jihatdan kam faol metaldir. Mis metallarning kuchlanish qatorida vodoroddan keyin turganligi uchun u kislotalar bilan birikkanda vodorod ajratib chiqarmaydi.

2Cu + 4HCl + O₂= 2CuCl₂ + 2H₂O

I bosqich: 2Cu + O₂ = 2CuO

II bosqich: CuO + 2HCl→ CuCl₂ + H₂O

I valentli mis birikmalari

Mis (I)- oksid Cu₂Otabiatda qizil tusli ruda yoki kuprit holida uchraydi. Mis tuzi eritmasiga ishqor va kuchli biror qaytaruvchi (formalin yoki uzum shakari) ni ta’sir ettirilsa, Cu₂O hosil bo‘ladi. Mis (I) tuzlari suvda erimaydigan rangsiz, kuchli qaytaruvchi moddadir.

Olinishi:

1. 
   I bosqich: 2Cu + O₂→ 2CuO
   

IIbosqich: 4CuO →2Cu₂O +O₂

2. 
   I bosqich: CuSO₄ + 2NaOH→ Cu(OH)₂ + Na₂SO₄
   

II bosqich: C₆H₁₂O₆ + 2Cu(OH)₂→ C₆H₁₂O₇ + 2CuOH↓ + N₂O

sariq

III bosqich: 2CuOH→ ↓Cu₂O + H₂O

qizil

Cu₂O + H₂SO₄ = CuSO₄ + Cu + H₂O

Mis (I)- xloridning olinishi:

1. 
   Cu₂O + 2HCl→2CuCl + H₂O
   
2. 
   CuCl₂ + Cu→ 2CuCl
   
3. 
   CH ≡ CH + 2 CuCl = Cu₂C₂ + 2HCl
   

II valentli mis birikmalari