13-lekciya Almaslap egiw ha’m diyqanshılıq sisteması Reje

Awıl xojalıq eginlerinin’ almaslap egiw atızlarında sxemada ko’rsetilgen ta’rtipte egilip shıg’ıw da’wiri almaslap egiw rotaciyası dep ataladı.
Barlıq atızlarda eginlerdin’ almasılıw ta’rtibin ko’rsetetug’ın keste rotaciyalıq keste dep ataladı.
Eginler toparının’ rotaciya da’wirinde almasıwının’ ko’rsetiliwi almaslap egiw sxeması dep ataladı. Mısalı: 3:4; 3:4:1:2; 1:3:5; 3:3:1:1 ha’m basqalar. Bunda birinshi topardag’ı egin jon’ıshqa – u’sh atızda, u’sh jıl egiledi, ekinshi topardag’ı eginler g’awasha 3-4 atızda, 3-4 jıl dawamında egiledi, u’shinshi toparda (3:4:1:2; 3:3:1:1) gu’zlik biyday bir atızda bir jıl egiledi ha’m to’rtinshi toparda g’awasha biydaydan keyin bir atız, 1-2 jıl egiledi.
16-kestede ko’rinip turg’anınday 1:3:3 g’awasha-jon’ıshqa almaslap egiw sxemasında almaslap egiwde eginlerdin’ egiliwi 2014 jılı baslansa sxemada ko’rsetilgen eginler 2020 jılı ha’r bir atızda izbe-izlik penen egilip shıg’ıladı, yag’nıy bir rotaciya tamam boladı ha’m eginler strukturası (salıstırma salmag’ı) saqlang’an tu’rde a’melge asırıladı.


16. G’awasha-jon’ıshqa almaslap egiw sxemasının’ (1:3:3) rotaciyalıq kestesi

Jıl lar	Almaslap egiw atızları ha’m eginler
	I	II	III	IV	V	VI	VII
2014	Gu’zlik biyday	G’awasha	G’awasha	G’awasha	Jon’ıshqa	Jon’ıshqa	Gu’zlik biyday + jon’ıshqa
2015	Gu’zlik biyday+ jon’ıshqa	Gu’zlik biyday	G’awasha	G’awasha	G’awasha	Jon’ıshqa	Jon’ıshqa
2016	Jon’ıshqa	Gu’zlik biyday + jon’ıshqa	Gu’zlik biyday+	G’awasha	G’awasha	G’awasha	Jon’ıshqa
2017	Jon’ıshqa	Jon’ıshqa	Gu’zlik biyday + jon’ıshqa	Gu’zlik biyday	G’awasha	G’awasha	G’awasha
2018	G’awasha	Jon’ıshqa	Jon’ıshqa	Gu’zlik biyday + jon’ıshqa	Gu’zlik biyday	G’awasha	G’awasha
2019	G’awasha	G’awasha	Jon’ıshqa	Jon’ıshqa	Gu’zlik biyday + jon’ıshqa	Gu’zlik biyday	G’awasha
2020	G’awasha	G’awasha	G’awasha	Jon’ıshqa	Jon’ıshqa	Gu’zlik biyday + jon’ıshqa	Gu’zlik biyday

A’miwda’r`yanın’ to’menindegi egislik jerler a’dette organikalıq zatlar menen kem ta’miyinlengen, suwg’arılatug’ın jerlerdin’ basım ko’pshiliginde gumus mug’darı 0,5-1,3% ti quraydı.

Oraylıq Aziyanın’ suwg’arılatug’ın diyqanshılıg’ında, g’awasha bir neshe jıllar dawamında u’zliksiz egilip kelgenligi sebepli, topıraq quramındag’ı organikalıq zatlardın’ sarplanıwı ha’m kemeyiwine, qolaylı fizikalıq qa’siyetlerdin’ to’menlewine alıp keldi. O’zbekstan Respublikası g’a’rezsizlikke eriskennen keyin g’awasha monokulturası saplastırıldı. G’awasha maydanları esabınan gu’zlik biyday, baw-baqsha, palız, miywe ha’m ot-sho’plik eginleri maydanı ken’eydi.
Qaraqalpaqstan diyqanshılıq ilim izertlew institutında uzaq jıllar dawamında o’tkerilgen ta’jiriybeler, topıraqtın’ o’nimdarlıg’ın arttırıwda, onı shorlanıwdan saqlawda ha’m vilt keselligin pa’seytiwde jon’ıshqanın’ paydalı ekenin ko’rsetti.
G’awasha-jon’ıshqa almaslap egiwdi turaqlı tu’rde engizip barg’anda, topıraq qwramı organikalıq zatlar menen bayıp, shirindi mug’darı artadı.
Almaslap egiw atızlarında organikalıq to’gindi qollang’anda topıraqtın’ fizikalıq qa’siyetin jaqsılap, topıraq agregatlarının’ suw sin’diriwshiligi ha’m suwdı uslap turıw qa’siyetin iretlestirip o’simlikti kerekli bolg’an organikalıq zatlar menen u’zliksiz ta’miyinlep, g’awashanın’ bir tegis o’sip rawajlanıwına ta’sir jasaydı, ja’ne topıraq quramındag’ı paydalı mikroorganizmlerdin’ iskerlik da’rejesin arttıradı.
Organikalıq to’ginler jetkilikli mug’darda bolsa, topıraqtın’ jıllılıq rejimi jaqsılanadı, topıraq qunarlıg’ı artadı. Bunday jag’dayda g’awashadan joqarı o’nim alıwg’a jaqsı imkaniyatlar jaratıladı.
G’awasha u’zliksiz to’gin bermesten 7 jıl dawamında egilgende ortasha 2 shi rotaciyası dawamında 15,3 centner o’nim alındı.
Mineral to’gin berip gektarına 26,8 centner o’nim alıng’an bolsa, al almaslap egiwde gektarınan -32,2 centner alındı, yag’nıy qosımsha 5,4 centner artıq o’nim alındı (16-keste).
Qaraqalpaqstan diyqanshılıq ilim izertlew institutı ilimpazları ta’repinen o’tkerilgen ta’jiriybelerde topıraq o’nimdarlıg’ının’ pa’seyiwi yamasa artıwı, g’awasha zu’ra’a’tligi almaslap egiwdegi eginlerdin’ salıstırma salmag’ına tikkeley baylanıslı ekenligi anıqlandı (48-su’wret).
G’awasha – jon’ıshqa almaslap egiwde topıraq o’nimdarlıg’ı rotaciya aqırında 6,25-16,9 % ke arttı. Lekin, almaslap egiwde g’awashanın’ salıstırma salmag’ı 70% bolg’anda 6,25% ke arttı. Al, g’awashanın’ salıstırma salmag’ı 62,5 ha’m 50% bolg’anda tiyislisinshe 15,1 ha’m 16,9% ke arttı. Almaslap egiw atızlarında ot-sho’plik eginlerdin’ salıstırma salmag’ı 37,5% ke shekem artqanda g’awashadan joqarı zu’ra’a’t alıw menen birge topıraq o’nimdarlıg’ın ken’eyttirilgen qayta o’ndiriwge erisiledi.