13-lekciya Almaslap egiw ha’m diyqanshılıq sisteması Reje

Birinshi toparg’a – g’awasha, ma’kke, ju’weri, sudan sho’bi, arpa, biyday, sulı, ovosh, palız eginleri ha’m t.b. kiredi. Bul eginler mineral to’ginler: azot, fosfor, kaliy esabınan, sonday-aq topıraqtın’ quramındag’ı organikalıq zatlar esabınan o’sip rawajlanadı ha’m o’nim beredi. Eger mineral to’ginler jetkiliksiz mug’darda yamasa olar bir ta’repleme berilgen jag’dayda, bul o’simlikler topıraqtın’ quramındag’ı organikalıq zatlardan ko’birek paydalanadı ha’m bul qubılıs o’z gezeginde topıraq o’nimdarlılıg’ının’ to’menlep ketiwine alıp keledi.
Ekinshi toparg’a – barlıq sobıqlı eginler: jon’ıshqa, lobiya, gu’nji, ma’sh, soya, burshaq, surepica, perko ha’m tag’ı basqalar kiredi. Bul eginler belgili mug’darda mo’lsherlep berilgen mineral to’ginlerden ha’m topıraqtın’ quramındag’ı organikalıq zatlardan paydalanadı. Sonın’ menen birge olar o’sip rawajlanıw da’wirinde tamır sisteması arqalı hawadan erkin azottı alıp, tamır sistemasındag’ı tu’ynekshe bakteriyalardın’ iskerligi na’tiyjesinde, onnan biologiyalıq azot toplaw qa’siyetine iye. Eger ekinshi jılı da usı atızg’a sobıqlı o’simlikler egilse, burın toplang’an biologiyalıq azot paydalanılmaydı, yag’nıy sobıqlı eginler egilgen jerge kelesi jılı da jon’ıshqa egilse, ol jag’dayda u’sh jıldan keyin bul atızg’a birinshi topardag’ı o’simlikler egiliwi kerek. Birinshi topardag’ı eginlerden, bizin’ jag’dayımızda, en’ tiykarg’ısı g’awasha ha’m biyday bolıp esaplanadı. Sobıqlı eginlerden jon’ıshqa sharwa malları ushın en’ jug’ımlı, o’zinde biologiyalıq azottı ko’p toplaytug’ın ha’m de a’dewir mug’darda tamır massasın payda etetug’ın o’simlik esaplanadı.
Son’g’ı jılları Qaraqalpaqstan diyqanshılıq ilim-izertlew institutı ha’m Tashkent ma’mleketlik agrar universiteti No’kis filialında bir neshe jıllar dawamında o’tkerilgen ta’jiriybeler jon’ıshqa tuxımı menen surepica dep atalıwshı sobıqlı o’simlik yamasa jazlıq biyday ha’m ayırım jılları gu’zlik biyday erte mu’ddetlerde egilgende og’an jon’ıshqa tuxımın aralastırıp egiw paydalı ekenin ko’rsetti. Bunda alınatug’ın ot-sho’p massasının’ mug’darı 2-3 ese artadı, topıraqta ko’birek tamır massası qaladı. Sonın’ menen birge bul o’simlikler jon’ıshqag’a qarag’anda tez o’sip, og’an saya boladı (yag’nıy onı ıssı urıw qa’wipinen saqlaydı), ha’r gektar jerden paydalanıw na’tiyjeligi artadı, yag’nıy bir jerden eki tu’rli o’nim alınadı. Almaslap egiw sxemaların durıs tan’lawg’a u’lken itibar beriliwi kerek.
Paxtashılıq xojalıqlarında en’gizilgen almaslap egiw sxemalarına muwapıq atızlar ha’m onın’ jer maydanları saqlang’an halda biyday egiledi.
Respublikanın’ topıraq-klimat sharayatı, egislik jerlerdin’ meliorativlik awhalı barlıq jerlerde ten’dey gu’zlik biyday ege beriwge sa’ykes kele bermeydi. Sonın’ ushın gu’zlik biyday az da’rejede kebirlengen, izeykeshler menen jaqsı ta’miyin etilgen atızlarg’a g’ana egilgeni maqul.
Ortasha ha’m ku’shli da’rejede shorlang’an, meliorativlik jag’dayı to’men atızlarda, sonday-aq u’sh jıl dawamında go’ne tu’bir jon’ıshqanı saqlap turıw yamasa o’siriw qıyın bolg’an ha’m ma’wsimlik qayta shorlanıw tez bolatug’ın atızlarda jon’ıshqanı qospastan, qısqa rotaciyalı g’awasha-biyday yamasa basqa bir jıllıq ot-jemlik ha’m da’nli, sobıqlı-da’nli eginler almaslap egiwin qollanıw jaqsı na’tiyje beredi. Bul atızlarda egiske shekem meliorativlik jumıslar isleniwi sha’rt.
Awıl xojalıg’ı eginlerinin’ zu’ra’a’tliligin arttırıwda topıraq o’nimdarlılıg’ın kemeytpey saqlaw ha’m arttırıp barıw a’hmiyetli orın tutadı.
Qaraqalpaqstan Respublikasında biydaydın’ egislik maydanı 50-60 mın’ gektarg’a jetkerildi. Solay etip, biyday diyqanshılıqta tiykarg’ı eginler qatarına tolıq ornalastı. Sonday-aq respublikamızdın’ ekonomikasında g’awasha qanday a’hmiyetke iye bolsa, biyday jetistiriwdin’ a’hmiyetliligi de birdey da’rejege jetti. Sonın’ menen bir qatarda bir jıllıq ovosh, palız eginlerin egiwge, bag’shılıqtı rawajlandırıwg’a mu’mkinshilik jaratıldı. Biyday ha’m basqa da bir jıllıq eginler tiykarınan g’awasha egisligin qısqartıw esabınan bolıp otır.
G’awasha ha’m basqa da awıl xojalıq eginlerinen alınatug’ın jalpı o’nimnin’ mug’darın bir gektardan alınatug’ın zu’ra’a’tlilikti arttırıw arqalı ko’beytiw yag’nıy diyqanshılıqtı ilimiy tiykarlang’an almaslap egiw negizinde ju’rgiziw bu’gingi ku’nnin’ talabı.
Jan’a o’zgeris kiritilgen qısqa rotaciyalı almaslap egiw sxemaları ha’r bir zonadag’ı eginler strukturasın esapqa alıwdı, onda jon’ıshqa o’z ornın iyelewdi, g’awasha, biyday ha’m basqa da eginlerdin’ bir-birinen keyin durıs egiliwin talap etedi. Usılardı esapqa alıp Qaraqalpaqstan diyqanshılıq ilimiy-izertlew institutının’ ha’m Tashkent ma’mleketlik agrar universiteti No’kis filialı ilimpazları ta’repinen almaslap egiwdin’ jan’a sxemaları islep shıg’ıldı. Bul sxemalardag’ı eginler strukturasında g’awashanın’ salıstırma salmag’ı 43-60% bolıp, g’awasha, biyday, jon’ıshqa, ot-jemlik, da’nli ha’m sobıqlı da’nli (gu’nji, ma’sh) eginlerdi ha’m bir meliorativlik atızdı o’z ishine alatug’ın almaslap egiw sxemalarınan ibarat.
Xojalıqlarda egin strukturaları ha’m o’nim jetistiriw boyınsha qa’nigelestiriliwin esapqa alıp, almaslap egiw sxemalarında g’awasha, biyday, jon’ıshqa ha’m basqa da eginlerdin’ salıstırma salmag’ına qaray tan’lap alınadı. Almaslap egiw sxemaların tan’lawda klimat jag’dayların, topıraq o’nimdarlıg’ın, mexanikalıq quramın, shorlanıw da’rejesin, jer astı suwının’ jaylasıw qa’ddin, izeykeshler menen ta’miyinlew da’rejesin esapqa alıw tiyis.
Burıng’ı g’awasha-jon’ıshqa almaslap egiw sxemalarınan ha’zirgi almaslap egiw sxemalarının’ o’zgesheligi – burın tek g’awasha menen jon’ıshqa almaslap egilgen bolsa, ha’zirgi sxemalarda olarg’a qosımsha biyday ha’m basqa da bir jıllıq eginler kiritilgen. Sonday-aq jazlıq yamasa gu’zlik biyday iyun` ayının’ aqırı ha’m iyul` ayının’ baslarında orıp, jıynap alınatug’ın bolg’anlıqtan, respublikanın’ topıraq – klimat jag’daylarına qarap qısqa vegetaciyalı baw-baqsha eginlerin, ma’sh, ot-jemlik eginlerin egip alıwda yamasa to’gin retinde paydalanıwg’a siderat egiwge imkaniyat jaratılıwı, awıl xojalıq eginlerinin’ almasılıwı, topıraq ekologiyasına ha’m onın’ fitosanitariyalıq jag’dayına unamlı ta’sir etedi.
Almaslap egiwdin’ jan’a sxemalarında paxtanın’ salıstırma salmag’ı 43-60%, biyday 9-36%, jon’ıshqa 27-33% quraydı. Sonday-aq, bul sxemalarg’a kiritilgen bir jıllıq ot-jemlik eginler, baw-baqsha, palız, da’nli ha’m sobıqlı da’n eginlerinin’ salıstırma salmag’ı 9-11% a’tirapında boladı. Respublikanın’ barlıq egislik jerlerinde ma’wsimlik qayta shorlanıwg’a baylanıslı shayıp suwg’arıwdın’ ha’r jılı o’tkerilip turılıwın ha’m jon’ıshqanın’ meliorativlik a’hmiyetin, topıraq o’nimdarlıg’ın arttırıwdag’ı rolin, sonday-aq azıqlıq sapasın esapqa alıp, onın’ almaslap egiw kompleksinde salıstırma salmag’ı, a’sirese birinshi rotaciya da’wirinde 27-33% ten kem bolmag’anı maxsetke muwapıq.
To’mende usı almaslap egiw sxemaları boyınsha eginlerdin’ jaylasıwı haqqında so’z etiledi.