13-lekciya Almaslap egiw ha’m diyqanshılıq sisteması Reje

Ekonomikalıq sebepler – bul tiykarınan jergilikli jerge qolaylastırılg’an ha’m joqarı o’nim beretug’ın o’simlik tu’rin ha’m sortın tan’law. Almaslap egiw sxemasına kiritilgen eginlerdin’ tu’ri ha’m sortı, olardın’ salıstırma salmag’ı sol jerdin’ klimat ha’m topıraq jag’dayına tuwrı keletug’ın bolıw kerek. Eger almaslap egiw sxeması durıs tan’lansa, tek zu’ra’a’t artıp qoymastan, qollanılatug’ın agrotexnikalıq ilajlardın’ paydalılıg’ı a’dewir artadı. Almaslap egiw durıs ju’rgizilse g’awashanın’ zu’ra’a’tligi 20-25 procentke, qollanılg’an to’ginlerdin’ ta’siri 30-33 procentke artadı, g’awashanın’ suwg’a bolg’an talabı 20% ke kemeyedi ha’m materiallıq shıg’ınlar 10-15 procentke qısqaradı.


Almaslap egiwde eginlerdin’ jaylasıwı.
Awıl xojalıq eginlerinen joqarı zu’ra’a’t alıw, topıraq o’nimdarlıg’ın saqlaw ha’m onı arttırıp barıwda eginler strukturasın durıs tan’law a’hmiyetli orın tutadı.
Eginler strukturasın durıs belgilew birinshi gezekte awıl xojalıq eginlerinen joqarı zu’ra’a’t alıwg’a tiykar bolsa, ekinshiden topıraq o’nimdarlıg’ın saqlawda sheshiwshi rol` atqaradı.
Sonın’ ushın barlıq eginler almaslap egiw sxemasına kiritilip, eginler o’z ornı, waqtı menen almastırılıp turılıwı kerek.
Ha’zirgi waqıtları diyqanshılıqta egislik jerler fermerlerge berilgen, a’sirese keyingi fermer xojalıqlarının’ egislik jerlerin optimallastırıw sebepli, olardın’ egislik maydanları ken’eytilip awıl xojalıq eginlerin egiw ushın qolaylı jag’day jaratılıp atır. Bul ha’r bir fermer xojalıg’ı ushın almaslap egiwdi engiziwge mu’mkinshilik beredi. Fermer xojalıqları o’zlerinin’ egislik maydanları, egis tu’rleri, qa’nigelesiwi, egislik jerlerinin’ meliorativlik awhalın esapqa alıp eginlerdi almaslap egiwdi engiziw kerek. Bunda, a’lbette tiykarg’ı egin esaplangan g’awasha ha’m biyday eginlerinen keyin topıraq o’nimdarlıg’ı kemeyedi. Ha’r jılı bir egin qaytalap egile berse, o’nimdarlıq ha’m eginlerdin’ zu’ra’a’tligi kemeyip baradı, zıyankesler ha’m kesellikler artadı. Sonın’ ushın, bul eginlerdi topıraq o’nimdarlıg’ın arttırıwshı sobıqlı ot-jemlik (jon’ıshqa), sobıqlı-da’n (gu’nji, ma’sh, lobiya) eginleri ha’m bir jıllıq da’nli eginler menen almastırıp egiw, bir jıllıq da’nli eginlerdi jıynap alg’annan keyin gektarına 20-30 tonna jergilikli to’gin (qıy) beriw, g’awashanı jazg’ı suwg’arıw da’wirinde organikalıq to’gin sherbetinen paydalanıw arqalı topıraq o’nimdarlıg’ın arttırıwg’a boladı. Sherbet usılında g’awashanı suwg’arıw ushın paydalanılatug’ın jergilikli to’gin shirigen bolıwı kerek. Shirimegen jergilikli to’ginnen paydalanılsa atızg’a jabayı o’simliklerdin’ tuxımları, kesellikler ha’m zıyankesler tarqaladı.
Egislik jerlerimizdin’ meliorativlik awhalı to’men bolg’anınday topıraq o’nimdarlıg’ı, ondag’ı shirindinin’ (gumus) mug’darı da to’men. Eger topıraq quramında shirindi mug’darı kem bolsa, agrotexnikalıq ilajlar o’tkeriwdi qıyınlastıradı, onın’ na’tiyjesi kemeyedi, o’simlikler o’sip rawajlanıwdan artta qaladı ha’m zu’ra’a’t to’men boladı. Sonın’ ushın, topıraq o’nimdarlıg’ın arttırıwda agrotexnikalıq, agroximiyalıq ha’m biologiyalıq usıllardan birdey paydalanıw kerek.
Diyqanshılıq ma’deniyatın, topıraq o’nimdarlıg’ın arttırıwda, g’awasha, biyday ha’m basqada eginlerden aldın egiletug’ın, biologiyalıq jaqtan beyimlesken ha’m usı ku’nge shekem bul jo’ninde basqa eginler menen almastırıwg’a bolmaytug’ın egin bul jon’ıshqa bolıp esaplanadı.
Jon’ıshqa egilgen atızlarda 3-jılı ha’r gektarda keminde 700-800 mın’ tu’p o’simlik bolsa, topıraqtın’ 50 sm qatlamında 90-130 centner tamır qaldıradı, topıraqta 180-220 kilogramm taza biologiyalıq azot toplanadı ha’m 3 jıl dawamında 180-300 centner jon’ıshqa bedesin alıwg’a boladı.
Awıl xojalıq eginlerinin’ zu’ra’a’tliligin keskin ko’teriwdin’, topıraqtın’ qunarlılıg’ın saqlaw ha’m onı turaqlı tu’rde arttırıp barıwdın’ birden-bir jolı bul eginlerdi almaslap egiw bolıp esaplanadı. Sonın’ ushın ha’r qanday jag’dayda da egislik jerlerdi durıs tan’lawg’a, olardın’ agrotexnikasın saqlawg’a, a’sirese xojalıqlarda eginlerdin’ egislik strukturası boyınsha qaysı daqıldan keyin neni egiw kerekligine qatan’ itibar beriliwi tiyis.
Diyqanshılıqta o’simlikler tiykarınan eki toparg’a bo’linedi: 1-bul, o’sip rawajlanıw da’wirinde topıraqtın’ quramındag’ı azıqlıq zatlardı o’zlestiriwshiler; 2-tamır sisteması arqalı azıqlıq zatlardı o’zine o’zlestiriw menen birge, olardı toplawshı o’simlikler.