15 – Мавзу метод ва методология: асосий тушунчалар

Категория тушунчасига умумий таъриф
Умуман олганда, категория қуйидаги хусусиятларни ўзига қамраб олади:
а) «категория» оламдаги муносабат, боғланишларни ифодаловчи умумий мазмун
ва хусусиятга эга фалсафий тушунчадир;
б) категориялар моддий оламдаги ҳаётни тавсифлагани ҳолда, бир бутунликда,
ўзаро алоқадорликда бўлади, бир-бирини тақозо этади, белгилайди
ёки юзага келтиради;
в) категория объектив мазмунга эга. Ҳар бир категория воқелик туфайли
рўёбга чиқади, воқеликда намоён бўлади, воқелик мавжудлигининг ўзига
хос хусусиятлари, томонлари, белгиларини ифодаловчи тушунчалар
сифатида инсон тафаккурида акс этади;
г) категория умумий тушунчалар сифатида инсоннинг табиий-ижтимоий ҳодисалар
моҳиятини билишга қаратилган билиш жараёни тарихининг натижалари ва
воқеликни чуқурроқ била боришининг илмий воситаларидир;
д) категориялар фалсафанинг ўзи сингари, барча фанлар учун илмий тадқиқот
ва амалий фаолиятда методологик аҳамиятга
МАЗМУН ВА ШАКЛ
Оламдаги турли нарса,
ҳодиса ва жараёнларнинг
диалектикасини ўрганишда,
улар ўртасидаги алоқа ва
муносабатларни билишда
муҳим ўрин тутадига
категориялардир. Мазмун
муайян нарса, ҳодиса,
жараёнларнинг ўзига хос
сифати, хусусиятлари,
муҳим белгилари, элемент-
ларининг йиғиндисини англат-
са, шакл мазмуннинг мав-
жудлик усули, нарса ва
ҳодисаларнинг ички ҳамда
ташқи тузилишини ифода
этади.
Масалан, нарса ва
жисмнинг мазмуни
моддийлиги ва
ҳаракатда эканли-
гидадир. Худди шун-
дай, атомнинг маз-
муни унинг тарки-
бидаги 30 дан ор-
тиқ манфий, мус-
бат ва ноль зарядли
элементар зарралар,
уларнинг резонанс-
лари, электрон май-
дон кабиларнинг
шунчаки механик
бирлигидангина
иборат эмас.
Айни пайтда, уларнинг ҳара-
кати муайян майдонлар
орқали бир-бирига таъсир ва
акс таъсир кўрсатишини
ҳам билдиради. Атомнинг
шакли унинг таркибига ки-
рувчи элементар зарралар-
нинг жойланиш тартиби, зар-
ралар ва майдон орасидаги
муносабат асосида юзага
келувчи алоқалар, боғла-
нишнинг хусусияти билан
белгиланади. Шунингдек,
ҳар қандай бадиий асар-
нинг мазмуни унда акс эт-
тирилган воқеа орқали ғоя
ва образлар тизимини бил-
дирса, шакли шу асарнинг
тузилиши, тили ҳамда ҳикоя,
роман ва шу кабилар тарзи-
да ифодаланади.