18-мавзу: энг янги даврда англия, франция, германия ва ақШ

Mámleket baslıǵı Konstitutsiyanıń birinshi statyasına tiykar imperator esaplanıp, onıń 
taxti shańaraq aǵzaları arasında naslden-naslge ótkeriledi. Biraq ol ilgeri sıyaqlı suverenli 
húkimetten paydalanbay mámleket hám xalıq birliginiń simvoli esaplanadı, onı huqıqıy 
mártebesi xalıq pikiri menen belgilenedi. Suverenli húkimet xalqqa tiyisli bolıp tabıladı, dep 
ataladı. Ol parlament usınısına kóre Bas ministrdi, Ministrler kabinetin usınısına tiykarınan 
Joqarı sudtıń bas sudyasın tayınlaydı, parlamentti shaqıradı, kerek bolsa wákiller palatasın 
tarqatadı, ulıwma parlamentlik saylawları daǵazaladı
24
. Sonıń menen birge Konstitutsiyaǵa 
kiritilgen dúzetiwlar, nızamlar húkimet húkimleri hám shártnamaların tastıyıqlab daǵazaladı. 
Bulardan tısqarı imperator ulıwma hám jalǵız tártip degi avflarni járiyalay otirip, mámleket 
sıylıqların beredi, xalıq aralıq shártnamalardı tastıyıqlaydı, sırt el elshilerin qabıl etedi. Biraq 
ol mámleketke tiyisli hámme máselelerdi Ministrler kabinetiniń razılıǵı menen sheshiwi kerek. 
1950-jılda AQShtıń Koreya XDR etken hújimi dáwirinde Yaponiya sanaatı AQSh ushın 
isledi. Yaponiya AQShtan úlken zakazlar alıp, onıń sanaat óndirisi 1934-1936-jıllardaǵı islep 
shıǵarıw dárejesine eristi. 1951-jıl 8-sentyabrde Yaponiya AQSh, Angliya hám basqa 
mámleketlikler menen San-Frantsiskoda tınıshlıq shártnamasın imzaladi. SSSR onı 
imzalawdan bas tarttı. Usınıń menen Amerika-Yaponiya ortasında Qawipsizlik shártnaması 
imzalanıp, Okinava Amerikanıń okkupatsiyası astında qaldı. Bunnan tısqarı 1952-jılda AQSh 
hám Yaponiya ortasında basqarıw pitim imzalanıp, buǵan tiykar AQSh áskerleri Yaponiya 
portları, aerodromları, baylanıs qurallarınan sheklengen múddetke paydalanıw huqıqın aldı. 
AQSh húkimeti usınıń menen birge bir tárepleme erkinligi járiyalaw arqalı Uzaq Shıǵıs 
missiyasi hám Birlespe awqamı tarqatılǵanlıǵin daǵazaladı. Yapon xalqı AQSh-Yaponiya 
áskeriy shártlesiwine qarsı óz narazılıǵın bildirip turdi. 1952-53-jıllarda Yaponiyadaǵı 
Amerika áskeriy bazaların tamamlaw ushın ǵalabalıq háreketler bolıp ótti. Ásirese, 1954-jılda 
AQShtı Tınısh okeanında vodorod bombasın sınaqtan ótkergenligi jáne onıń bólegi yapon 
balıqshı kemasinıń jaqinına túskenligi múnasibeti menen yadro quralın qadaǵan etiw ushın 
báhárgi hám gúzgi ulıwma jumısshılar háreketleri bolıp ótti. Isido húkimetiniń Amerikasha 
stul yapon xalqında qattı narazılıq tuwdırıp, 1954-jılda ol otstavkaǵa shıǵıwǵa májbúr boldı. 
Demokratiyalıq partiyanıń lideri Xatoyama jańa húkimetti dúzdi. 1955-jıl 15-noyabrde eki 
konservativ partiya – demokratiyalıq hám liberal partiyalar birlesip, Xatoyama basshılıǵında 
liberal-demokratiyalıq partiya (LDP) dúzildi. Yaponiya ekonomikası áste – aqırınlıq penen 
óse basladı. 1952-jılda 1956-jıllarda urısqa shekem bolǵan dárejeden 2 ese asıp ketti. Sırtqı 
sawda rawajlandı. Liberal-demokratiyalıq húkimet bir tárepleme jónelisti juwmaqlap, SSSR 
hám XXR menen múnasibetlerin normallastırıw qaray jol tuttı. 1956-jıl 19-oktyabrde 
Moskvada SSSR menen Yaponiya ortasında urıs jaǵdayın tamamlaw hám diplomatiya, sawda 
múnasibetlerin qayta tiklew haqqındaǵi Deklaraciyaǵa qol qoyıldı. Eki tárep te tınıshlıq 
shártnamasına qol qoyıw ushın óz-ara kelisiwler aparıw ushın razılıǵın bildirdi. Biraq 1957-
jılda kabinet basına Kisi kelip, onıń húkimeti bunday óz-ara kelisiwler aparıwdı biykar etti. 
Ǵalabalıq narazılıqlarǵa qaramastan, 1960-jıl 19-yanvarda Vashingtonda jańa Yaponiya-
Amerika óz-ara sheriklik hám qáwipsizlik kepillikleri shártnamasına qol qoyıldı. Buǵan kóre 
AQSh húkimeti Yaponiya sheńberinde 10-jılǵa shekem óz áskeriy hám áskeriy teńiz bazaların 
23
Kenneth G. Henshall. A History of Japan from Stone Age to Superpower. St. Martin’s Press New York. 1999. – p. 151.
24
Kenneth G. Henshall. A History of Japan from Stone Age to Superpower. St. Martin’s Press New York. 1999. – p. 156.

---

23 / 25 
jaylastırıw huqıqın aldı. Yaponiya bolsa ulıwma qáwipti aldın alıw maqsetinde óz áskeriy 
múmkinshiligin qayta tiklew minnetlemesin aldı. Jańa shártnama, tazadan miynetkeshlerdiń 
narazılıǵın hám siyasiy stachkalardı payda etti. Xalıq Kisinıń otstavkaǵa shıǵıwın hám 
shártnamanı bıykarlawdı talap etip shıqtı. Mámlekette fashistlik shólkemlerdiń aktivligi 
kúsheydi. 1960-jılda olar Yaponiya socialistik partiyasınıń sekretarı Anusamanı óltirdi. 
Húkimet yapon áskerlerin qayta qurdı, olardıń sanın kóbeytirdi
25
. Ol AQSh atom suw astı 
kemelerin Yaponiya portına kiriwi jáne onı Yaponiya sheńberinde dawıstan tez ushar 
samalyotlardı saqlawǵa ruxsat berdi. 
1964-jılda Liberal-demokratiyalıq partiya lideri Eysaku Sato Bas ministr etip tayınlandı. 
Ol ekonomikanı rawajlandırıwdı óz siyasatınıń tiykarına qoydı. Yaponiyanıń Tınısh okeanı 
rayonında diplomatik aktivligi kúsheydi. 1966-jıldıń iyulında Seulda Yaponiya, Avstraliya, 
Jańa Zelandiya, Tailand, Filippin, Malayziya, Qubla Koreya, Qubla Vetnam hám Tayvan sırtqı 
isler ministrleriniń ushırasıwı bolıp ótip, buǵan tiykar Aziya-Tınısh okeanı awqamı (AZPAK) 
shólkelestirildi. Ol socialistik lager mámleketlerine hám milliy-azatlıq háreketine qarsı 
qaratılǵan edi. 1970-jılda AQSh penen Yaponiya ortasındaǵı qawipsizlik shártnamasınıń 
múddeti pitti. Sato húkimeti bolsa onı avtomatikalıq túrde múddetin sozıw haqqındaǵı qarar 
qabılladı. Yaponiya-AQSh áskeriy múnasibetlerinde jańa dáwir baslandı. Yaponiya áskeriy 
tárepten ǵárezsiz mámleketke aylandı. Ekonomikalıq islep shıǵarıw dárejesi urıstan aldınǵı 
dáwir qaraǵanda, 60-jıllarda 4 ret, 1970-jıllarda 11 ret ósti yamasa sanaat islep shıǵarıwınıń 
kólemi sol jıllarda AQShta 54,1%, GFRda 73,6%, Frantsiyada 79,2%, Angliyada 31,2% ósken 
bolsa, Yaponiyada 269,5% ti quradı. Yaponiyada islep shıǵarıw baǵdarı barǵan sayın ósip 
monopoliyalar húkimranlıǵı kusheytip atır. Pútkil bir yapon sanaatı tarmaqları korporativ 
birlespelerdi kishkene ǵana toparınıń qolında toplanbaqta. Qara hám reńli metallurgiya, 
mashinasazlıq, elektr, ximiya, jasalma talshıq, azıq-awqat sanaatı tolıq monopoliyalastırılǵan. 
Yaponiyada júdá iri trest-gigantları payda boldı. Olar sanaattıń bólek tarmaqlarındaǵı pútkil 
kapitaldı qadaǵalay basladı. Mısalı, Xitachi seysakusyot kompaniyası mámlekettiń kútá úlken 
elektrotexnik trestine aylanıp, 1970-jılda ónim satıwda yapon monopoliyaları ishinde jetekshi 
orın aldı. Aktivi 3 milliard, 348 mln. dollar
26
.
Kapitaldıń oraylasıwı hám keńeyiwiniń ósiwi yapon finans kapitalınıń quwatın ásırdı. 
Onıń ekonomikasında 6 finans sanaat toparı: Mitsubisi, Sumitomo, Mitsui, Fudzi, 
Dayitikange, Sanva húkimranlıq etti. Bulardıń ishinde Mitsubisi, Sumitomo hám Mitsui eń 
qúdiretlisi bolıp, olar 206 iri kompaniya hám filiallardı, 10,765 milliard ien (30 milliard dollar) 
aqshası menen birgelikte qadaǵaladı. Olardıń kárxanalarında pútkil Yaponiya óndirisi menen 
bánt bolǵan jumısshılardıń 1/3 bólegi isleydi. Yaponiyaǵa da kóplegen mámleketlerge tán 
bolǵan sıyaqlı korporativ kapitaldı mámleket apparatı menen baylanisıp ketiwi xarakterli bolıp 
tabıladı. Mámleket iri monopoliyalardıń tásirin asıwına kómeklesdi. Mısalı, Yapon húkimeti 
urıstan keyin wayran bolǵan kárxanalardıń kóplegen bólegin óz moynına aldı. Mámleket 
qarjları esabına elektronika, avtomatıka, atom energetikası, neftoximiya rawajlantırıldı
27
. 
Mámlekettiń ózi de tikkeley bilgirlik iskerliginde qatnasdı. Mısalı, mámleket temir jolınıń 
úlken bólegi, temeki, duz, vino monopoliyaları, pochta-telegraf, radiobaylanıs quralların 
qadaǵaladı. Pútkil Yaponiya jer maydanıń 1/4 bólimi mámleket qolında. 1948-jılda 
Yaponiyada sanaattı standartlastırıw haqqında nızam qabıl etilip, sanaat standartları mámleket 
komiteti dúzildi. Oǵan mámlekette birden-bir metrologik xızmetti júrgiziw jáne onı 
muwapıqlastırıw wazıypası júkletildi. 1973-jılda 8 jılǵa mólsherlengen sanaattı 
25
Kenneth G. Henshall. A History of Japan from Stone Age to Superpower. St. Martin’s Press New York. 1999. – p. 152.
26
Kenneth G. Henshall. A History of Japan from Stone Age to Superpower. St. Martin’s Press New York. 1999. – p. 160.
27
Kenneth G. Henshall. A History of Japan from Stone Age to Superpower. St. Martin’s Press New York. 1999. – p. 161.

---

24 / 25 
standartlastırıwǵa sheriklik qılıw jobası qabıllandı, mámlekette standartlardı birden-birlestiriw 
boyınsha úlken jumıslar ámelge ásırıldı. Eger Yaponiya 70-jıllarda jalpı sanaat ónimdi islep 
shıǵarıw boyınsha dúnyada ekinshi orınǵa shıǵıp alǵan bolsa, ol jaǵdayda álbette ekonomikanı 
maqsetke muwapıq nátiyjeli basqarıw uqıpına iye bolǵanlıǵı bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı 
ishki basqarıw (mikro dárejede) óz-ara minnetleme Nimmutqa tiykarlanǵan dástúriy 
basqarıwdıń saqlap qalınǵanlıǵı bolıp tabıladı.