1917 yil fevral inqilobi va o’lkadagi ijtimoiy-siyosiy harakatlar
Download 0.77 Mb. Pdf ko'rish
|
ozbek davlatchiligi koppartiyaviylik tizimi tamoyilida
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tadqiqotning tarkibiy tuzilishi.
|
Tadqiqotning amaliy ahamiyati. Dissertatsiya natijalari hamda mazkur tadqiqot ishini
o`rganish jarayonida to`plangan tarixiy materiallardan tarix ta`lim yo`nalishlarida “O`zbekiston tarixi”, “Milliy istiqlolchilik harakati”, “Tarixshunoslik” kabi fanlardan o`tiladigan dars mashg’ulotlarida foydalanish mumkin. Tadqiqotning tarkibiy tuzilishi. Tadqiqotning tarkibi kirish, ikki bob, besh paragrif, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati hamda ilovadan iborat. I bob. Davlatchilik tariximizda hurfikrlilik masalasi. 1.1. 1917 yil fevral inqilobi va o’lkadagi ijtimoiy-siyosiy harakatlar Tarix saboqlari bugungi kunda ham bizni hushyorlikka undaydi. Xususan, O'zbekistonda siyosiy barqarorlikni izdan chiqarmoqchi bo'lgan kuchlar mavjudligi kishini jiddiy o'ylantirmasdan qo'ymaydi. Shuning uchun ham mustaqillik in'om etgan ne'matlarni biz avaylab asrashimiz, o'z ozodligimizni ko'z qorachig'idek himoya qilishimiz kerak. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A.Karimov ta'kidlaganidek, “Modomiki, o'z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo'lmas ekan, biz tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur”. 1917 yil 27 fevralda Rossiyadagi fevral burjua-demokratik inqilobi g'alabasi tufayli podsho Nikolay II taxtdan ag'darilib, hokimiyat tepasiga rus burjuaziyasi chiqdi va ular muvaqqat (vaqtli) hukumat tuzdilar. Petrogradda bo'lib o'tgan hodisalarlar ta'siri ostida Turkistonda yangi hokimiyat tuzilmalarini barpo qilish yuzasidan kuchli jarayon boshlandi. Bolsheviklar ta'sirida hamma shahar va ishchilar mavzelarida ishchi va soldat deputatlari Sovetlari tuzila boshladi. Ular inqilobiy demokratiya orzusini yuzaga chiqarishga vakil etilgan va muvaqqat hukumat mahalliy muassasalarining xatti-harakatlari ustidan nazorat
olib borish
huquqini da'vo qiladigan qurollangan xalq organlari tariqasida tashkil topib bordi. Bu sovetlar hay'atiga asosan yevropalik aholi vakillari kirdi 1 . Turkiston Rossiya tomonidan bosib olingan vaqtdan beri to'xtamagan milliy-ozodlik harakati xalqning milliy o'zligini anglashida, o'z Vatani va millatining ozodligi va mustaqilligi uchun uning vatanparvarlik intilishlarini mustahkamlashda ulkan ta'sir ko'rsatdi. Ma'lumki, jadidlar islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish uni, taraqqiyot va rivojlanishga faqat tinchlik yo'li bilan, parlament orqali erishishni mo'ljallagan edilar. Ular o'zbek xalqining o'ziga xos milliy xususiyati (mentaliteti), uning samimiyligi, bag'rikengligi, sabr-toqati, bardoshi va chidamini ham hisoblagan holda tinch yo'l bilan hokimiyatni qo'lga olishga intilgan edilar. Jadidlar faoliyatidagi bu o'ziga xos milliy g'oya keyinchalik jahoniy
1 Shamsutdinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. 3-kitob. –T.: Sharq, 2010. –B. 10
10 10 ahamiyatga molik hodisaga aylanib, u Hindiston va boshqa mamlakatlardagi milliy-ozodlik kuchlari yo'lboshchilari tomonidan yanada rivojlantirildi. O'lkaning musulmon aholisi ham faol siyosiy kurash jabhasiga tortildi. 1917 yilning mart- aprel oylari o'lkaning siyosiy uyg'onishida burilish davri bo'ldi. Paydo bo'lib kelayotgan milliy demokratik kuchlarning yetakchisi jadidlar bo'lib qoldi, ular o'zlarining avvalgi butun faoliyatlari bilan shu vazifaga tayyorlangan edilar. Ular demokratik inqilobga va u e'lon qilgan tamoyillarga katta umid bog'lab, uning g'oyalari va shiorlarini amalga oshirishga faollik bilan kirishdilar. Shu oylarda ular xalq ongi shuurida jipslashish, milliy birlikni mustahkamlash extiyojini uyg'otish bobida muhim qadamlar qo'yishga erishdilar. Fevral voqealaridan keyin siyosiy tashkilotlar faoliyatida ham o'zgarishlar sodir bo'la boshladi. "Sho’royi Islomiya", "Ulamo" va "Alash O'rda" singari yangi firqalar tashkil topdi. Xalq o'z baxti-saodati uchun kurash bayrog'i ostida turli tashkilotlarni vujudga keltira boshladi.Samarqandda "Musulmonlar klubi", "Mirvajul-Islom", Qo'qonda "Musulmon mehnatkashlari ittifoqi", Kattaqo'rg'onda "Ravnaq-ul islom", Xo'jandda "Muayin at-tolibin" kabi tashkilotlar tuzildi. Taraqqiyparvar ziyolilar tomonidan tashkil qilingan "Turon" jamiyati tashabbusi bilan 1917 yil 14 martida vujudga kelgan yirik milliy tashkilotlardan biri "Sho’royi Islomiya" edi 1 . Tashkilot nega bunday nom oldi? 1917 yilda Sovetlar ( sho'rolar) tashkil qilish g'oyasi keng tarqalgan edi. Joylarda "Hamma hokimiyat Sovetlarga" degan shior ostida namoyishlar o'tkazila boshlandi. Odamlar "Endi xalq Sovetlar orqali o'z taqdiri va kelajagini hal eta oladi", deb o’ylay boshladi. Tashkilotning 1917 yil 14 martdagi yig'ilishda shunday taklif kiritildi: "Nega rus ishchi va askarlarida o'z sho'rolari Sovet ma'nosida bor, biz musulmonlarda esa hech qanday sho'ro yo'q. Kelingbiz ham bugungi majlisda tashkilotimiz nomini "Musulmonlar sho'rosi" yoki chiroyli qilib aytganda "Sho’royi Islomiya" deb aytaylik. Shunday qilib, Toshkent shahrining mahalliy aholisi o'zi saylangan va unga ishonch bildirgan milliy tashkilotga ega bo'ldi. 15 martda Munavvar qori hovlisida I idora majlisi bo'lib o'tdi, unda doimiy rais, kotib, sarkotib, xazinador va ularga muovin saylandi. Raislikka Abulvoxid qori Abdurauf qori o'g'li, muovinlikka Munavvar qori Abdurashidxon o'g'li, sarkotiblikka Katta xo'ja Boboxo'ja o'g'li, xazinadorlikka mulla Rizo Oxun Yo'ldoshxo'ja o'g'li, muovinlikka Abdusamin qori Xidayotboy o'g'li saylandi. "Sho’royi Islomiya" tashkiloti o'z oldiga qo'ygan asosiy maqsad va vazifalarni muvaqqat qonunning quyidagi bandlarida bildirgan: 1. Turkiston musulmonlari orasida siyosiy, ilmiy va ijtimoiy jihatdan zamonaga muvofiq islohot fikri tarqatmoq. 2. Butun Turkiston musulmonlarini bir fikr va bir maslakka kelturmoqqa tadbir va harakatlar qilmoq. 3. Mamlakatlarning usul idoralari haqida ma'lumot yig'ib, Ta'sis majlisiga hozirlanmoq. 4. Turkistonning har bir shahar, qishloq va ovullarida mitinglar yasab, siyosiy, ilmiy va ijtimoiy xutbalar o'qitmoq. 5. Eski ma'murlarni o'rindan qoldirib, o'rniga yangi ma'murlar qo'ymoq yo'llarini xalqqa ko'rsatmoq. 6. Turkistondagi turli millatlar orasida bo'lgan va bo'ladurg'on ixtilof va shubhalarni bitirib, bir-birlariga yaqinlashtirib, birlashtirmoq uchun tadbir va harakatda bo'lmoq. 7. Turli millat va firqalarning komitetlari ila aloqada bo'lib, o'z vakillari vositasi ila musulmon extiyojlarini ul komitetlarga bildirmoq va lozim topganda ulardan yordam so'ramoq 2 .
Aprel oyining boshlarida o'lkaning boshqa shahar va qishloqlarida ham "Sho’royi Islomiya"ning quyi shu’balari tashkil etildi. Ularning asosiy vazifasi - kelajakda Turkiston avtonom (mustaqil) jumhuriyatini barpo etish edi.
1 Shamsutdinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. 3-kitob. –T.: Sharq, 2010. –B. 14 2 Shamsutdinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. 3-kitob. –T.: Sharq, 2010. –B. 14
11 11 «Sho’royi Islomiya» tashkiloti "Najot", «Sho’royi Islom», "Kengash", "Hurriyat", "El bayrog'i" va "Ravnaq-ul islom" singari nashrlarida o'zining ijtimoiy-siyosiy qarashlari hamda qarorlarini keng omma orasida tashviq etdi. Bu tashkilot Turkistonning ijtimoiy-siyosiy hayotida juda katta rol o'ynadi. Uning vakillari Moskva va Qozonda bo'lib o'tgan Umumrusiya musulmonlari qurultoyida qatnashdi. Turkiston shaharlari Dumasiga a'zo bo'lib kirdi, Ta'sis majlisida tasdiqdan o'tkazish uchun o'lkani idora etish usuli qonun loyihasini tayyorlashda faol qatnashdi, har xil xayriya ishlarida faol bo'ldi. Maktab va madrasani isloh qilish yo'llarini belgilab berdi. Demak, "Sho’royi Islomiya" a'zolari bo'lmish turkistonlik milliy demokratik ruxdagi taraqqiyparvar ziyolilarimiz Rossiyada 1917 yil fevral inqilobidan so'ng avj olgan umumdemokratik harakatda mustaqil Turkiston uchun kurashdi. Taraqqiyparvar islohotchilar matbuot va mitinglarda Turkistondagi ijtimoiy tengsizlik, mehnatkash ommaning og'ir ahvoli haqida kuyinchaklik bilan so'zlab, uning ijtimoiy sabablari, ildizlarini anglashga va xalqqa tushuntirishga harakat qilishdi. Biroq 1917-yildagi voqealar jarayoni, “Rossiyada bosh ko'targan yangi bir balo - bolshevik balosi” (Fitrat) kuchlar nisbatini butunlay o'zgartirib yubordi 1 . Mahmudxo'ja Behbudiy tomonidan o'rtaga tashlangan “Haq olinur, berilmas” shiori butun millatning jangovar chaqirig'iga aylandi. Mustaqillik va ozodlik uchun, Turkistonda muxtoriyat o'rnatish uchun parlament yo'li orqali kurashgan Turkiston Muxtoriyati hukumati bolsheviklar tomonidan qonga botirildi 2 . Turkistonda kommunistik mafkuraga tayangan mustabid sovet rejimi qaror topdi. Bolsheviklar tomonidan nafaqat Rossiyada, balki uning “chekka o'lkasi” hisoblangan Turkistonda ham mustabid tuzum o'rnatildi. Sovet rejimi o'nlab xalqlar ustidan o'z hukmronligini zo'ravonlik yo'li bilan joriy qildi. Biroq milliy mafkura va milliy g'oya yurtimizda sovet tuzumi davrida ham o'lmadi, u yashashda davom etdi. Kommunistlar xalqimiz yuragidan, uning qalbi va tafakkuridan mustaqillik tushunchasini, milliy g'oya va milliy birlik haqidagi fikrlarni butunlay ildizi bilan sug'urib tashlashga intildi. Bosqinchilar o'z rejalarini amalga oshirish uchun qanchalik intilmasinlar, ular bunga uzoq vaqt muvaffaq bo'la olmadilar. Fevral voqealaridan keyin Turkistonda ruhoniylar orasida ham uyg'onish sodir bo'ldi. Ular ham umummusulmon birligi g'oyasiga tayanib, 1917 yilning aprel oyi boshlarida "Sho’royi Islomiya"ga qo'shilib, tashkilot tarafidan uyushtirilgan tadbirlarda qatnashdilar. Biroq shu yilning yozida jadidlar (yangi islohotlar tarafdorlari) va qadimlar (eskilik tarafdorlari) orasidagi munosabat keskinlashdi, natijada qadimlar "Ulamo" jamiyatini tuzib, Turkistonda feodal tuzumni tiklash va uni shariat asosida boshqarish vazifasini o'z oldiga maqsad qilib qo'ydilar. Kadetlikdan yuz o'girgan Qozoq Bukeyxon o'g'li rahbarligida "Alash O'rda" nomli milliy partiya ham vujudga keldi. Eserlar g'oyasiga ergashib yurgan ko'pchilik namoyandalar eserlarda kuchayib borayotgan shovinizmni ko'rib, ulardan yuz o'giradilar va "milliy sotsialist firqasi"ni tuzishga bel bog'laydilar. Lekin ko'pchilik sinfiy emas, milliy-g'oya atrofida birlashish talabi bilan chiqayotgan edi. Turkistonda xuddi shunday g'oya Munavvar qori, Avloniy, Tavallo, Nizomiddin Xo’jayev kabilar nomi bilan bog'liq "Turon" jamiyatida o'z ifodasini topgan edi. Biroq mart-aprelda N.Xo’jayev uni biroz demokratlashtirdi. Birozdan so'ng "Turon" "Turk federalist" firkasiga aylandi va uning dasturi e'lon qilindi 3 .
1917 yilning 7-15 aprel kunlari ishchi va soldat deputatlari sovetlarining I Turkiston o'lka s’yezdi bo'lib o'tdi. Undagi jami 263 delegatning deyarlik barchasi yevropaliklar vakillari edi. O'lka hokimiyati to'g'risidagi masala muhokamasida bir qancha delegatlar musulmonlarning yagona hokimiyat barpo etish to'g'risidagi istaklarini hisobga olishni talab etdi. S’yezd demokratik respublika tuzishni yoqlab chiqdi-yu, lekin Turkiston xalqlari uchun o'lkaga
1 Турсунов Х. ХХ аср бошларидаги миллий матбуотдаги Туркистондаги ижтимоий-иқтисодий ҳаёт масалалари // O’zbekiston tarixi. 2007. –№1. –Б.45-48. 2 Аъзамхўжаев С. Туркистон мухторияти. – Т.: Маънавият, 2000. –Б.48 3 Shamsutdinov R., Karimov Sh. Vatan tarixi. 3-kitob. –T.: Sharq, 2010. –B. 15
12 12 muxtoriyat berish, milliy tengsizlikni tugatish singari masalalarga o'z munosabatini bildirmadi. Bu masalalar 9-16 aprelda bo'lib o'tgan Turkiston o'lkasi ijroiya qo'mitalari s’yezdida ham ko'rildi. Uning 171 delegatidan 99 tasi yevropalik edi. Unda delegatlar markazlashtirilgan respublikaga qarshi chiqqan bo'lsalar ham, lekin muxtoriyat faqat madaniy va siyosiy yetuk xalqlarga berilishi mumkin deb hisobladi. Ayrim delegatlar esa muxtoriyat milliy bo'lmay, balki hududiy bo'lishi kerak deb hisoblar edilar. S’yezd rezolyutsiyasida ham hududiy muxtoriyat yoqlab chiqildi. Mana shu ikki s’yezdda ham o'lka xalqlarini mensimay, ularga ishonchsizlik bildirdilar. Ana shunday bir vaziyatda 1917 yil 16 aprel kuni Toshkentda butun Turkiston musulmonlarining I qurultoyi bo'lib o'tdi. S’yezdga o'lkaning barcha tub xalqlaridan vakil bo'lib kelgan 150 nafar delegat hozir bo'ldi. S’yezd muvaqqat hukumat va uning dasturini tan oldi va Rossiyada Federativ demokratik respublika ta'sis etib, barcha xalqlarga, jumladan Turkiston xalqlariga ham milliy muxtoriyat berish g'oyasini yakdillik bilan qo'llab-quvvatladi. S’yezd markaziy rahbar organ - Turkiston o'lkasi musulmonlari Sovetini tuzdi: Uning birinchi majlisida rais, riyosat a'zolari M. Cho’qayev (rais), Ahmad Zaki Validiy, Munavvar Qori, Mahmudxo'ja Bexbudiy, Ubaydulla Xo'jayev va boshqalar saylandi. Shu tariqa Turkiston xalqlarini jipslashtirish borasida yana bir muhim qadam qo'yildi. O'lkada musulmon mehnatkashlari sho'rolari tuzila boshlandi. 1917 yil 14 mayda Toshkentda mahalliy ishchilarning majlisida musulmon mehnatkashlari, ishchilari deputatlari Sovetining nizomi loyihasi tasdiqlandi. 15 iyuldagi yig'ilishda 32 kishidan iborat Toshkent shahar musulmon ishchi vakillari sho'rosi saylandi 1 . Andijon, Qo'qon, Samarqandda ham bunday sho'rolar tuzildi, ular xay'atiga asosan mahalliy xalqlar vakillari saylandi. 1917 yil yozida Toshkentning eski shaharida 12 ta kasaba sho'rosi tuzildi. Unga Sulton xo'ja Qosimxo'jayev rais bo'ldi. 1917 yil avgust boshlarida Andijon shahrida musulmon hunar ahlining "Sanoiy ul-Islom" sho'rosi tuzildi. Unga 1500 kishi a'zo bo'lib kirdi 2 . Toshkentda "Xurshid", "Sadoyi Turkiston", "Turon", "Turk eli", "Najot", "Kengash", "Sho’royi Islom", Samarqandda "Oyna", "Xurriyat", Buxoroda "Turon", "Buxoroi sharif", Qo'qonda "Sadoiy Farg'ona", "Tirik so'z" ro'znomalari, "Xurriyat" jurnali, Farg'onada "Farg'ona nidosi" ro'znomasi chiqa boshladi. Ularda xalqni siyosiy faol bo'lishga chorlandi. Sentabr oylariga kelib o'lkada vaziyat o'zgara boshladi. Bolsheviklar ko'targan "Butun hokimiyat sovetlarga" degan shiorga munosabat ham bir xil emas edi. O'lka musulmon aholisining vakolatli organlari bu shiorga qat'iyan salbiy nuqtai nazarda turib oldi. "Sho’royi Islom" tashabbusi bilan sentabrda chaqirilgan o'lka musulmonlari II s’yezdi hokimiyatni soldat, ishchi va dehqonlar sovetlariga berishga qarshi chiqdi. Biroq se'zdning bu qarori xech kimning qulog'iga kirmadi. Bolsheviklar ta'siri bilan o'lka Sovetlari butun hokimiyatni Sovetlarga berish haqida qaror qabul qildi. O'lkadagi milliy harakat o'z rivojining yangi davriga kirdi. "Sho’royi Islomiya" tashabbusi bilan 17-20 sentabrda Toshkentda Turkistonlik va Qozoq musulmonlarining s’yezdi o'tkazildi. Unda "Sho’royi Islom", "Turon", «Sho’royi Ulamo» va boshqalarni birlashtirish yo'li bilan butun Turkiston va Qozog'iston uchun umumiy bo'lgan "ittifoqi muslimin" degan siyosiy partiya tuzishga qaror qilindi. S’yezd ishida Turkiston o'lkasining bo'lajak siyosiy tuzumi to'g'risidagi masala asosiy masala bo'ldi. Qabul qilingan qarorda demokratik Rossiya respublikasi tarkibida hududiy muxtor federatsiya tuzish g'oyasi ilgari surildi. S’yezd muxtoriyatga "Turkiston Federativ Respublikasi" degan nomni qo'yib, parlament respublikasi asosida tuzilajak bo'lg'usi davlat tuzimining bosh tamoillari va me'yorlarini belgilab berdi. Xalqimizning milliy g'oya va mafkuraga sadoqati Turkiston mintaqasida mustabid sovet rejimi va bosqinchi qizil armiyaga qarshi qaratilgan qurolli harakatida ayniqsa yaqqol namoyon bo'ldi. Sovet rejimi davrida qariyb 20 yil davom etgan bu harakat noto'g'ri talqin qilinib, unga
1 Аъзамхўжаев С. Туркистон мухторияти. – Т.: Маънавият, 2000. –Б.49 2 Аъзамхўжаев С. Туркистон мухторияти. – Т.: Маънавият, 2000. –Б.79
13 13 “bosmachilik” deb tamg'a bosildi. Ashni olganda bu harakat bosqinchi qizil armiyaga va uning manfaatlariga zid keladigan Sovet hokimiyatining siyosatiga qarshi qaratilgan edi. Afsuski, uzoq davom etgan kurashlardan so'ng Turkistondagi bu harakat mag'lubiyatga uchradi. Kommunistik mafkura milliy g'oyaga qarshi kurashida, vaqtincha bo'lsa-da, muvaffaqiyatga erishdi. Buxoro va Xorazm Xalq Respublikalari hukumatlarining boshliqlari (Fayzulla Xo'jayev, Polvonniyoz Yusupov va h.k.) tomonidan o'tkazilayotgan milliy murosa va kelishuvchilik siyosati ham bolshevik rahbarlarning kuchli tazyiqlari natijasida o'zgartirildi 1 .
2 , Turkbyuro, O'rta Osiyo byurosi kabi turli komissiya va partiya tashkilotlari amalda mintaqaning mutloq hukmdori bo'lishga intildilar va ko'pincha bunga muvaffaq ham bo'ldilar. Mustabid sovet rejimi tomonidan 20-30-yillarda O'zbekistonda o'tkazilgan dahshatli qatag'on millat gullarini, fidoyi va vatanparvar bobolarimizni vahshiyona qirib tashladi. Rossiyada 1917-yil voqealari, Rossiyaning birinchi jahon urushi (1914-1918)da qatnashishi, frontlardagi mag'lubiyatlar jiddiy xo'jalik qiyinchiliklari, ijtimoiy-siyosiy inqiroz va tub o'zgarishlarga olib keldi 3 . Imperiyaning urushga jiddiy tayyorgarligi bo'lmagani sababli oziq- ovqat va boshqa zaxiralar tez orada tugadi. Ishlab chiqarish qisqardi. Katta yer maydonlari ekilmasdan qoldi. Soliqlar oshib bordi. Shahar aholisi, ishchilar oziq-ovqat yetishmashgidan qiynaldilar. Ish tashlashlar, dehqonlar g'alayonlari tobora kuchaydi. 1916-yil qo'zg'oloni ham urushdan, mustamlakachilik zulmidan norozilik ko'rinishi edi. Frontdagi mag'lubiyatlar va mamlakatdagi inqirozga podsho hukumati va boshqaruv tizimi aybdor qilindi. Faqat “pastdagilar” emas, balki “yuqoridagilar” ham o'zgarishlar muqarrar ekanini tushundilar. Petrograd, Moskva, ko'plab sanoat rayonlarini ommaviy ish tashlashlar qopladi. Podsho, uning vazirlari layoqatsizlik ko'rsatdilar. Bunday sharoitda IV Davlat dumasi deputatlari ahvolni o'zgartirishga kirishdilar. Fevral oyi oxiridagi voqealar natijasida Nikolay II taxtdan voz kechdi. Podsho hokimiyati tugadi. Mamlakatda 2 ta hokimiyat - qo'sh hokimiyatchilik paydo bo'ldi: IV Davlat dumasi deputatlari Muvaqqat hukumat tuzdilar, shuningdek, ishchi, soldat, dehqon deputatlari Sovetlari tuzildi. Bunday hol 1917-yil oktabr oyi oxirlarigacha davom etdi. Muvaqqat hukumat demokratik erkinliklarni joriy etishni e'lon qildi. Biroq mamlakatdagi inqiroz shunchalik og'ir ediki, noroziliklar kuchayib bordi. Ayniqsa, urushni davom ettirish siyosati aholi g'azabini qo'zg'atdi. Urushdan odamlar azob chekmoqda edilar. Bunday ahvoldan foydalanib, 1917-yil 25- oktabrda (yangi sana bilan 7-noyabr) bolsheviklar mensheviklar va “so'l” eserlar bilan birga davlat to'ntarishini amalga oshirdilar va hokimiyatni qo'lga oldilar. Jahon urushi qiyinchiliklari, Rossiyadagi 1917-yil voqealari Turkiston, umuman, O'rta Osiyo xalqlari hayotiga jiddiy ta'sir ko'rsatdi 4 .
Sovetlar hokimiyatni qo'lga olishi masalasini ilgari surdilar. Ular ishchi va soldatlar boshdan kechirgan qiyinchiliklar, noroziliklarni o'z manfaatlariga qaratib bordilar. Bolsheviklarga boshqa so'l guruhlar, harbiy asirlar, frontdagi kommunistlar qo'shildilar 5 . Oktabr oyining ikkinchi yarmida Toshkentda norozilik yig'ilishlari va mitinglar avj olib ketdi. Petrogradda qurolli to'ntarish ro'y bergani, Muvaqqat hukumat ag'darilgani, hokimiyatni bolsheviklar qo'lga olgani to'g'risidagi xabar Toshkentga yetib keldi. Turkiston bolsheviklari
1 Мустақил Ўзбекистон тарихи. Ўзбекистон Совет мустамлакачилиги даврида. 2-китоб. –Т.: Шарқ, 2000. – Б.81 2 . Аъзамхўжаев С. Туркистон мухторияти. – Т.: Маънавият,2000. – Б.135. 3 Расулов А.Туркистон ва Волгабўйи, Урололди халқлари ўртасидаги муносабатлар.–Т.: Университет, 2005.– Б.45 4
августгача). – Т.: Шарқ, 2001. – Б.335 5 Шамсутдинов Р., Каримов Ш. Ўзбекистон тарихидан материаллар. – Андижон. Андижон нашриёт-матбаа, 2004. – Б.32.
14 14 rahbarlik qilgan Toshkent soveti ishchi va soldatlarni qo'zg'olon ko'tarishga da'vat qildi. Lekin general Korovichenkoga sodiq qolgan qismlar bunga qarshilik ko'rsatdilar. 1917-yil 28-oktabrda Toshkentning yangi shaharida qurolli to'qnashuvlar avj oldi. Qo'zg'olonchilar general qismlaridan ustun keldilar. 1-noyabrda Toshkent harbiy qal'asi tashm bo'ldi, shu kuni qurolli qo'zg'olon g'alaba qozondi, deb e'lon qilindi. 1917-yil 15-noyabrda ish boshlagan o'lka ishchi, soldat va dehqon deputatlari Sovetlarining III qurultoyi tortishuvlar oqibatida hukumat — Turkiston o'lkasi Xalq Komissarlari Sovetini tuzdi, unda 8 o'rin so'l eserlarga, 7 o'rin bolsheviklar bilan maksimalistlarga berildi. Biroq faqat yevropaliklardan iborat hukumat tuzildi. Turkiston XKS raisi lavozimini kasbi chizmachi bo'lgan bolshevik F.Kolesov egalladi, harbiy komissar qilib izvoshchi Perfilev, boshqa komissarlik lavozimlariga o'rtamiyona yurist va shunga o'xshaganlar tayinlandilar. Hukumat a'zolari qatoriga tub aholi vakillaridan kiritilmadi. Turkistondagi so'1-ekstremist siyosiy guruhlar, ularning namoyandalaridan tuzilgan hukumat, birinchi galda bolsheviklar mohiyatan imperiya mustamlakachilik siyosatiga amal qildilar. Shu bilan birga, oktabr to'ntarishidan keyin Rossiyada bo'lgani singari, Turkistonda ham inqilobiy aqidalarga, eng avvalo sinfiylik tamoyillariga amal qilindi 1 . Asosiy inqilobiy kuch proletariat va kambag'al dehqonlar, aholining boshqa qatlamlari reaksion, ekspluatator guruhlar deb e'lon qilindi. Mulkdorlar - ekspluatator, ezuvchilar; milliy ziyolilar, o'qimishli, obro'-e'tiborli xalq vakillari - milliy burjuaziya korchalonlari va malaylari; islom dini rahnamolari - reaksion oqim deb, ularga qarshi ayovsiz kurash boshlab yuborildi. Inqilobiy “ijtimoiy adolat»ni o'rnatish, “odamning odam tomonidan ekspluatatsiya qilinishiga barham berish” uchun jamiki boyliklarni, ishlab chiqarish vositalarini egalaridan tortib olish dasturini amalga oshirishga kirishildi. Yerli aholi jamoatchiligining demokratik yo'nalishdagi sa'y-harakatlari, milliy davlatchilikni joriy qilish sari tashlagan qadamlariga dushmanona ashaddiy qarshilik ko'rsatildi. Ajnabiylar hukumati o'lkadagi harbiy qismlari, qurollangan ishchi gvardiyasiga tayanib ish ko'rdi. Bu hokimiyat faoliyati faqat zo'rlikka, buzg'unchilikka, qon to'kishga qaratildi. Ong saviyasi past, ko'pincha jinoiy unsurlar bo'lgan soldatlar, gvardiyachilar yerli aholi, ayniqsa, dehqonlarni shafqatsizlik bilan talay boshladilar. Shunday qilib, 1917-yil kuzida o'lkadagi so'1- bolshevistik doiralar, ular tuzgan hukumat, bir tomondan kolonial-shovinistik, ikkinchi tomondan esa inqilobiy-sinfiylik siyosati va bu boradagi amaliy ishlarni boshlab yubordi. 1917-yil boshlarida Petrogradda bo'lib o'tgan voqealar ta'siri ostida Turkistonda yangi jamiyat kurtaklarini shakllantirish uchun harakat boshlanib ketdi. Turkiston ijtimoiy-siyosiy hayotida o'lka muxtoriyati masalasi asosiy masala bo'lib qoldi. Turkistonga muxtoriyat maqomini berish g'oyasi nafaqat demokratik ziyolilari orasida, hatto oddiy odamlar o'rtasida ham ancha ommalashgan edi. 1917-yilning mart-aprel oylari o'lkaning siyosiy uyg'onishida burilish davri bo'ldi. Turkiston jadidlari, milliy ziyolilar va islom ulamolarining yetakchilari bo'lgan Mahmudxo'ja Behbudiy (1875-1919), Munavvar Qori Abdurashidxon o'g'li 2 (1878-1931), Ubaydulla Xo'jayev (1882-1938), Abdurauf Fitrat (1886-1938), Fayzulla Xo'jayev (1896-1938), Sadriddin Ayniy (1878-1954), Usmon Xo'ja (1878-1968), Mustafo Cho'qayev (1886-1941), Muhammadjon Tinishboyev(1879-1939), Sherali Lapin (1868-1919), Ahmad Zaki Validiy To'g'on (1890-1970), Obidjon Mahmudov(1858-1936) o'lkada yangi tashkil qilingan “Sho'roi Islomiya” (1917-yil, mart), “Sho'roi Ulamo” (1917-yil iyun), “Turon” jamiyatlari va “Turk Adami Markaziyat (Federalistlar) firqasi” (1917-yil, iyul), “Ittifoqi muslimin” (1917-yil, sentabr) siyosiy partiyalarining tuzilishida muhim rol o'ynadilar 3 . 1 Шарипов Р.Х., Мухиддинов Ф. Ўзбекистон халқлари сиёсий-ҳуқуқий таълимотлари тарихи (XIX аср охири – ХХ аср бошлари). –Т.: ТДЮИ, 2004. – Б.210. 2 Абдурашидхонов М. Хотираларимдан.–Т.: Шарқ, 2001.–Б.57. 3 Шамсутдинов Р., Каримов Ш. Ўзбекистон тарихидан материаллар. – Андижон. Андижон нашриёт-матбаа, 2004. – Б.31-33.
15 15 Jadidchilik 1917-yilda ma'rifatchilik harakatidan siyosiy harakat darajasiga allaqachon ko'tarilgan edi. O'sha 1917-yilning o'zida to'rt marta Butunturkiston musulmonlari qurultoyi o'tkazildi. 1917-yil 16-23-aprelda Toshkentda bo'lgan I qurultoyda demokratik Rossiya tarkibida Turkiston Muxtoriyatini tashkil etish g'oyasi olg'a surildi. Bu g'oya Turkiston xalqlarining o'z milliy davlatchiligini tiklash yo'lidagi dastlabki qadami edi 1 .
Turkiston o'lka musulmonlari kengashi (Kray Mussovet) tashkil etilishi haqida qaror qabul qilindi. Uni tuzishdan asosiy maqsad milliy-ozodlik harakatiga tashkiliy va markazlashtirilgan xususiyat kasb etish uchun bir-biri bilan tarqoq aloqada bo'lgan jamiyat, qo'mita va ittifoqlarni birlashtirish edi. Turkiston musulmonlari Markaziy Kengashiga Mustafo Cho'qayev rais, Zaki Validiy bosh kotib, Munavvar Qori, M.Behbudiy, O.Mahmudov, U.Xo'jayev, T. Norbo'tabekov, Islom Shoahmedov va boshqalar a'zo qilib saylandi. Munavvar Qori va Sadriddinxon afandi boshchiligida Toshkent qo'mitasi tuzildi. Shuningdek, Behbudiy rahbarligida Samarqand va Nosirxon To'ra yetakchiligida Farg'ona bo'limi ham tashkil topdi. Markaziy Sho'roning organi sifatida “Najot” (muharriri -Munavvar Qori), keyinchalik “Kengash” (muharriri - Validiy va Munavvar Qori) gazetalari chiqa boshladi 2 .
tashlandi. Tarixda ilk marta Butunturkiston miqyosida musulmonlar qurultoyi chaqirilib, unda tub xalqlarning muxtoriyat tomon qat'iy intilishi, o'z an'analari, urf-odatlari va turmush tarzini izchil turib himoya qilishi aytildi. Bu manfaatlarning ifodachisi bo'lgan Milliy Markaz-Turkiston musulmonlari Markaziy Kengashi tashkil etildi 3 .
davom etayotgan “jadid-qadim” nizolari demokratik harakat saflarida parchalanish yuz berishiga olib keldi. Ma'lumki, 1917-yil 14-martda Toshkentda “Sho'roi Islomiya” tashkil topgan edi 4 .
harakatning keng quloch yoyganidan dalolat berar edi. Biroq, Petrograddagi Oktabr to'ntarishi oqibatida 1917-yil oktabr-noyabr oylarida Turkiston o'lkasida, xususan, Toshkent va Qo'qonda yuz bergan voqealar milliy-ozodlik harakatini butunlay boshqa yo'nalishdan ketishga majbur qildi. 1917-yil 26-28 - noyabrda (yangi hisob bilan 9-11 - dekabrda) Qo'qon shahrida Turkiston o'lka musulmonlarining favqulodda IV qurultoyi bo'lib o'tdi. Qurultoyining butun tafsilotlari o'sha davr gazetalarida tarix uchun muhrlab qo'yilgan. Qurultoy tugagach, 1-dekabrda Turkiston Muxtoriyatining Muvaqqat hukumati a'zolari (8 kishi) imzolagan maxsus Murojaatnoma e'lon qilindi. Ushbu Murojaatnomada Turkistondagi barcha aholi: irqi, millati, dini, jinsi, yoshi va siyosiy e'tiqodlaridan qat'iy nazar, yakdillik va hamjihatlikka da'vat etilgan edi. Afsuski, o'lkadagi ilk demokratik va xalqchil hukumat bo'lgan Turkiston Muxtoriyatining faoliyati uzoqqa cho'zilmadi. Toshkent soveti bolsheviklari unga katta xavf deb qaradilar. “Ulug' Turkiston” gazetasi chuqur qayg'u bilan xabar berganidek, “20(7)- fevral Ho'qand (Qo'qon) tarixining eng dahshatli kuni edi. Armanilar ayricha faoliyat ko'rsatganlar...”. Gazetadagi ushbu maqola “Ho'qand hozir o'liklar shahri” degan dahshatli ibora bilan tugaydi. Nihoyat, 1918-yil 22(9) - fevralda Qo'qon shahridagi Rus-Osiyo banki binosida bolsheviklar tomonidan tayyorlangan “Tinchlik shartnomasi” imzolandi. Ushbu shartnomaning ikkinchi moddasida: “Aholi o'lka Xalq Komissarlari Soveti hokimiyatini va barcha mahalliy sovet tashkilotlarini tan oladi”, deb yozilgan edi. Ha, o'qqa tutilgan, o'ldirilgan, talangan va
1 Ражабов Қ., Ҳайдаров М. Туркистон тарихи.–Т.:Университет,2002.–Б.63. 2 Аъзамхўжаев С. Туркистон мухторияти. – Т.: Маънавият, 2000. –Б.44. 3 Зиёева Д.Туркистон миллий озодлик ҳаракати.–Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 2000.–Б.49. 4 Дўстқораев Б.Туркистоннинг идора усули қандай бўлмоғи керак эди? // Жамият ва бошқарув. 1997. –№2. – Б.13-17.
16 16 tahqir etilgan qo'qonliklarning tirik qolgan qismi sovet hokimiyatini tan olishga majbur bo'ldi. Zo'ravonlik va xalqlarni ezishga qaratilgan sovet rejimi o'zining ilk kunlaridan boshlab Turkistondagi tub xalqlarga nisbatan mustamlakachilik siyosatini yuritdi. Rossiyaning mustamlakachilik tizimi sovetlar davrida yanada takomillashtirildi. Turkiston Xalq Komissarlari Soveti o'zining tuzilishi va boshqaruv apparatlari jihatidan mutlaqo farqli hukumat edi. Turkiston XKS tarkibiga kirgan 15 ta komissarlik o'lkaning boshqaruv ishlarini butunlay qamrab olgan. O'lkada o'rnatilgan sovet boshqaruv tizimining o'ziga xos va farqli tomoni shundaki, u tashkil topgan zahotiyoq Rossiyadagi markaziy hukumat bolsheviklarni tan oldi 1 . 1917-yil 23-noyabrda Turkiston o'lkasidagi yangi hukumat aholiga qilgan murojatida o'zining maqsadlarini yashirib o'tirmadi. Murojaatda quyidagi fikrga alohida urg'u berilgan edi: “Xalq Komissarlari Soveti Markaziy hokimiyatning barcha dekretlarini og'ishmay amalga oshiradi va o'z faoliyatida butun Rossiya sovetlar s'yezdining qarorlariga amal qiladi. Bu topshiriqlarni bajarish yo'lidagi har qanday qarshilik sovetlar tomonidan keskin choralar ko'rish bilan kutib olinadi”. Demak, Turkiston XKS o'z faoliyatining birinchi kunlaridan boshlab sovet siyosatini amalga oshirishga, Turkiston o'lkasida sovet rejimini mustahkamlashga jon-jahdi bilan kirishdi. Turkistonda bolsheviklar asos solgan sovet rejimi chorizmning mustamlakachilik siyosatidan oshib tushdi. Turkiston o'lkasi ikkinchi marta Markaziy Rossiyaga siyosiy va iqtisodiy jihatdan qaram bo'la boshladi. O'lkada hokimiyatning faqat ishchilar va yevropalik unsurlar qo'lida bo'lib qolishi Turkistondagi barcha demokratik kuchlarning yangi hukumatga bo'lgan ishonchsizligini kuchaytirib yubordi. Bolsheviklar va so'l eserlar Turkiston Muxtoriyati hukumatini ag'darib, mamlakat aholisining o'lkani boshqarishga bo'lgan qonuniy huquqini inkor qilib, hokimiyat to'g'risidagi masalani kelishib hal qilish imkoniyatini yo'qqa chiqardi va shu bilan Turkiston siyosiy hayotidagi kuchlarning kelgusida muxolif turib qolishini oldindan muqarrar qilib qo'ydi 2 . Markazdagi bolsheviklar hukumati Turkistonda qattiq o'rnashish uchun Moskvadan ko'plab partiya va sovet xodimlarini Turkiston o'lkasiga yubordi. Leninning buyrug'i bilan bolshevik P. A. Kobozev Turkistonning favqulodda komissari qilib jo'natildi. 1918-yil 10- apreldan boshlab u Turkiston o'lkasining amaldagi xo'jayiniga aylanib, butun hokimiyat jilovini o'z qo'lida saqlashga harakat qildi. 1918-yil 17-25-iyunda Toshkentda bo'lib o'tgan Turkiston bolsheviklarinnig o'lka konferensiyasi Turkiston kommunistlar (bolsheviklar) partiyasining 1-s'yezdi deb nomlandi. Unda o'lkadagi kommunistik guruhlar ilk marta tashkiliy jihatdan rasmiylashib, Turkiston Kompartiyasiga (RKP(b) tarkibida) birlashdilar. Kommunistlarning miqdori 2000 kishidan oshmas edi. S'yezdda I.Tobolin raisligida 7 kishidan iborat Markaziy Komitet saylandi, uning tarkibiga mahalliy kommunistlardan Nizomiddin Xo'jayev ham kiritildi 3 . “Temir qonun”, “po'latdek kuchli intizom”, “diktatorlik vakolatlari” kabi sinfiy xislatlarni o'zida jamlagan Turkiston Kompartiyasi RKP(b)ga bo'ysunar edi. Markaz bolsheviklari bergan har qanday topshiriq so'zsiz ijro qilinishi oqibatida Turkiston mintaqasini Rossiyaga siyosiy va iqtisodiy qaramligi mustahkam asosda yo'lga qo'yildi. Turkiston bolsheviklarining anjumanida qabul qilingan qarorlar o'lkaning keyingi taqdirida o'ta salbiy rol o'ynadi 4 . Masalan, Turkiston Muxtoriyati hukumatini tor-mor qilishda faol 1 Турсунов Х. ХХ аср бошларидаги миллий матбуотдаги Туркистондаги ижтимоий-иқтисодий ҳаёт масалалари // O’zbekiston tarixi. 2007. –№1. –Б.45-48. 2 Мустабид тузумнинг Ўзбекистон миллий бойликларини талаш сиёсати/ Алимова Д таҳрири остида.– Т.:Шарқ, 2000.–Б.69. 3 Qosimov B. O’zbek adabiyoti va adabiy aloqalar tarixi. –T.: Fan va texnologiya, 2008.–B.160. 4 Тиллабоев С. Россия империясининг Туркистонда маъмурий-ҳудудий бошқарув тизимидаги сиёсатининг баъзи хусусиятлари // O’zbekiston tarixi. 2005. –№3. –Б.73-79.
17 17 qatnashgan arman dashnoqlari partiyasining yo'lboshchisi s'yezdda iliq kutib olindi. Tobolinning aytishicha, ular og'ir vaziyatlarda “Dashnoqsutyun” partiyasining yordamiga suyanishgan edi. Bolsheviklar tomonidan “Sovet Turkistoni”ga aylantirilayotgan mintaqada hokimiyatni siyosiy markazlashtirish borasidagi harakat kuchaydi. Turkistonda Markazning siyosiy hukmronligi boshqaruv tizimi orqali shakllandi va izchillik bilan amalga oshirishga kirishildi. Shunday qilib, sovetlarning V s'yezdi Turkistonni Rossiya tarkibidagi o'lka sifatida e'lon qilib, davlat boshqaruvi va xalq xo'jaligi sohasidagi siyosatini markazdagi bolsheviklar hukumati belgilashini “qonuniy akt” bilan muhrlagan bo'lsa, o'lka bolsheviklarining I s'yezdi ham Rossiyaning partiyaviy, g'oyaviy va nazariy hukmronligini tan olib, shimoldagi bu davlat qo'l ostida bo'lishni yoqlab chiqdilar. 1918-yilning ikkinchi yarmida Turkistondagi sovet hokimiyati, aslini aytganda, qil ustida turib qoldi. Farg'ona vodiysida boshlangan istiqlolchilik harakati butun Turkistonni qamrab olgan edi. Lekin bolsheviklar tashviqoti ro'y berayotgan hodisalarning asl mohiyatini o'lka aholisiga buzib ko'rsatardi. Oqibatda mahalliy aholining bir qismi sovet hokimiyatini mustahkamlash uchun bo'layotgan kurashga tortildi. Sovet rejimi milliy o'lkalarda o'z siyosatini amalga oshiruvchi ijrochilarga muhtoj bo'lgan. 1919-yil mart oyida Turor Risqulov 1
(a'zolari - Nizomiddin Xo'jayev, Abdulqodir Muhitdinov, Y.Ibrohimov, Yusuf Aliyev, Afandizoda va boshqalar) tuzildi. Musulmonlar byurosi zimmasiga tub aholi o'rtasida ish olib borishni tashkil etish vazifasi yuklatildi. Musulmonlar byurosiga “Ishtirokiyun” (hozirgi “O'zbekiston ovozi”) gazetasiga muharrirlik qilish vazifasi ham topshirildi 2 . Musulmonlar byurosi atigi 10 oy davom etgan faoliyati davrida o'lka miqyosida musulmon kommunistik tashkilotlari faoliyatini yo'lga qo'yishga, katta tashkiliy ishlarni amalga oshirishga erishdi. U Turkistondagi tub xalqlarning manfaatlarini himoya qilishga qattiq kirishgan edi. Turkiston respublikasidagi bolshevistik rahbariyat o'rtasida hokimiyat uchun o'zaro kurash qizib ketdi. Guruhbozliklar, mojarolar va janjallar avjga chiqdi. 1918-yil oktabr oyida F. Kolesov, I. Tobolin, A. Solkin va boshqa “Eski kommunistlar” o'z vazifalaridan chetlashtirildi. 1918-yil oktabrda bo'lib o'tgan sovetlarning favqulodda VI s'yezdida RSFSR Konstitutsiyasi asosida Turkiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilindi. Konstitutsiyaga ko'ra, mudofaa, tashqi aloqalar, pochta-telegraf, dengiz ishlari, temir yo'llar, bojxona, savdo-sotiq, sanoat va moliya masalalari kabi davlatchilikning muhim shakllari Rossiya federal hukumati boshqaruvida qoldirildi. Shunday qilib, Turkistondagi siyosiy hukmronlik, birinchidan, o'lkada “sovetcha andozadagi avtonomiya»ning o'rnatilishi bilan yo'lga qo'yilgan bo'lsa, bu jarayonning ikkinchi bosqichi, davlat boshqaruvi asosiy funksiyalarining federal hukumatga topshirilishini konstitutsiya yo'li bilan “Qonuniy” rasmiylashtirilishi bo'ldi. 1919-yil 19-yanvarda harbiy komissar K. Osipov boshchiligida isyon ko'tarildi. Ular 14 komissarni otib tashlashdi. K. Osipovning xalqqa qilgan murojaatida ko'plab va'dalar berilganligiga qaramay, tub aholi betaraf qoldi. Biroq isyon tezda Toshkent temir yo'l ustaxonalari ishchilari va boshqa kuchlar tomonidan bostirildi. Osipov Farg'ona vodiysiga qochib ketdi. To'ntarishga bo'lgan urinish yangi qatag'on va terror usullarining paydo bo'lishiga olib keldi. O'lka bolsheviklari 1919-yil mart oyi boshida so'l eserlarni hukumatdan siqib chiqardilar. Turkiston MIK va XKS tarkibi nuqul kommunistlardan iborat qilib tuzildi 3 .
“Qonuniy” mustahkamlagach, o'lkani boshqarish uchun Markaz manfaatlarining so'zsiz ijrochisi
1 Зиёева Д.Туркистон миллий озодлик ҳаракати.–Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 2000.–Б.49. 2 Мустақил Ўзбекистон тарихи. Ўзбекистон Совет мустамлакачилиги даврида. 2-китоб. –Т.: Шарқ, 2000. – Б.78 3 Қосимов А., Қосимов М. Истибдод инқирози ёхуд ортда қолган коммунизм.–Қарши.: Насаф,2009.–Б.149
18 18 bo'lgan o'z komissarlarini jo'nata boshladi 1 . Turkiston bilan Markaz vaqtinchalik bog'lanib turgan qisqa muddat ichida (1919-yil yanvar-aprel) Kreml hukumati bu yerga ana shunday komissarlar yuborishni muntazam yo'lga qo'ydi. 1919-yil 12-fevralda RKP(b) MK va RSFSR XKS ning Turkiston ishlari bilan shug'ullanuvchi alohida muvaqqat komissiyasi (raisi - Sh. Z. Eliava) tuzildi. Komissiya a'zolaridan P. Kobozev boshchiligidagi bir guruh xodimlar 4-mart kuni Toshkentga yetib kelishdi. Kobozev sovetlarning favqulodda VII s'yezdida (1919-yil mart) shunday da'vo qilgan edi: “RSFSR hukumatining qabul qilgan har bir qonuni MIK tomonidan Turkistonda so'z siz amalga oshirilishi shart”. Markazdan kelgan bolsheviklar bilan Turkistondagi sovet amaldorlari o'rtasida hokimiyat uchun kurash qaytadan avj olib ketdi. Bu holat, xususan, sovetlarning VIII s'yezdida (1919-yil 6- sentabr - 3-oktabr) yaqqol namoyon bo'ldi. A. Kazakov boshchiligidagi Turkiston MIK raisi bilan Markaz vakili P. Kobozev o'rtasida hokimiyat uchun bo'lgan kurashda Kobozev zo'rg'a g'olib chiqdi. Tub xalqlarga nisbatan shovinistik munosabatini oshkora namoyish qilgan A.Kazakov va o'rinbosari Uspenskiy, ularning hamtovoqlari o'z lavozimlaridan olib tashlandi. A. Kobozev Turkiston MIKning yangi raisi I.Apinga mustamlakachilik siyosatini o'ta noziklik bilan yuritish, tub xalqlarning manfaatlariga oshkora qarshi chiqmaslik xususida ko'rsatmalar berdi 2 .
ya'ni "Turk odami markaziy federalist firqa"si ham mana shu siyosiy masalalarga o'z munosabatini belgilab oldi. Uning dasturida ham Turkistonda milliy- hududiy muxtoriyat tamoyillari negizida demokratik respublika tuzipi g'oyasi chuqur asoslangan edi. Fevral voqealari o'lkadagi jadidlar oqimi faoliyatini ham jadallashtirdi. Masalan, Buxoro jadidlari o'rtasida keskin ajralish yuz berdi, «Yosh buxoroliklar» partiyasi shakllandi (bu oqim 1908 yilda Buxoro jadidizmni harakati sifatida paydo bo'lgan). Ular amirning cheklanmagan hukmronligiga qarshi oshkora chiqa boshladilar. Fevral inqilobidan keyin tuzilgan muvaqqat hukumat Buxoro amirligiga nisbatan ikkiyoqlama siyosat olib bordi: bir tomondan, amirni qo'llab-quvvatladi, ikkinchi tomondan, islohot o'tkazish zarurligiga sha'ma qildi, bunga amir rozilik berdi. 1917 yil 7 aprelida Buxoroda islohot o'tkazish to'g'risidagi bayonnoma ham e'lon qilindi. Shu munosabat bilan «Yosh buxoroliklar» 1917 yilning 9 aprelida namoyish uyushtirdilar. Ular "Yashasin islohot", "Yashasin hurriyat, konstitutsiya, matbuot erkinligi va mustaqil maktab" degan shiorlar bilan amir saroyiga yo'l oldilar. Biroq, reaksion kuchlar qatnashchilarni yo'q qilishga kirishdilar. Ta'qiblar natijasida «Yosh buxoroliklar» yangi Buxoroga ko'chdilar va shu yerda ularning safida ajralish ro'y berdi. O'ng va so'l qanotlar paydo bo'ldi. O'nglar M.Mansurov boshchiligida(ularning ko'pi savdogar doiralarining vakillari edi) amir bilan muzokaralar olib borish yo'li bilan kelishishni yoqlab chiqdilar. Ammo muvaffaqiyatsizlikdan so'ng ularning ko'pi «Yosh buxoroliklar» tashkilotidan chiqdilar. So'llar esa (Abdurauf Fitrat, Fayzulla Xo'jaev, Muso Saidjonov va boshqalar) "viloyatlarda partizanlarning chiqishlarini tashkil etish" yo'li bilan qurolli qo'zg'olon tayyorlash imkoniyati bor deb hisoblashdi. Bunda ular dehqonlar ishtirokida, Muvaqqat hukumat, Turkiston o'lka organlari va ishchi hamda soldat deputatlari Sovetlari vakillarining yordamiga umid qilishardi. Biroq, Muvaqqat hukumat, ishchi va soldat deputatlari Sovetlari vakillarining amir hukumati bilan kelishuvi, dehqonlar ommasining passivligi ularni faol kurashga o'tishga imkon bermadi 3 . 1 Мустабид тузумнинг Ўзбекистон миллий бойликларини талаш сиёсати/ Алимова Д таҳрири остида.– Т.:Шарқ, 2000.–Б.69. 2 Мустақил Ўзбекистон тарихи. Ўзбекистон Совет мустамлакачилиги даврида. 2-китоб. –Т.: Шарқ, 2000. – Б.81. 3 Мустақил Ўзбекистон тарихи. Ўзбекистон Совет мустамлакачилиги даврида. 2-китоб. –Т.: Шарқ, 2000. – Б.79
19 19 Amir ta'qibining ko'chayishiga qaramay, yosh buxoroliklar o'z faoliyatini davom ettirdilar. Ular butun kuch g'ayratini ikki vazifani hal etishga: amaliy dasturni ishlab chiqishga, tashkilotga ishchilar, hunarmandlar, soldatlar va ayniqsa dehqonlarni iloji boricha ko'proq jalb etish maqsadida aholi o'rtasida olib boradigan ish usullarini aniqlab olishga qaratdilar. Xorazmda «Yosh Xivaliklar» harakati ham faollashdi (bu harakat 1905 yilda Xiva jadidizmi bazasida ijtimoiy-siyosiy oqim sifatida shakllangan). Ular siyosiy partiyaga aylanib, xon hokimiyatiga qarshi ochiq kurash yo'liga o'tdilar va inqilobiy kayfiyatdagi soldatlar bilan aloqa o'rnatdilar. Ular 1917 yil aprelida soldatlar yordamida Xivada namoyish o'tkazdilar. Yashasin ozodlik, adolat va tenglik yashasin qahramon jangchilar, "Yo'qolsin Musatabidlik" shiorlari bilan xon saroyi tomon chiqdilar. Ularning talabi bilan xonning "Bayonnoma"si e'lon qilindi. Unda mamlakatda parlament boshqaruvi joriy etilishi, parlament Oliy davlat hokimiyati sifatida umumxalq ovoz berish yo'li bilan shakllantirilishi e'lon qilindi 1 . "Bayonnoma" e'lon qilingan kunning ertasiga «Yosh Xivaliklar» markaziy qo'mitasining majlisi bo'ldi, uning raisi qilib Bobooxun Salimov saylandi unda majlis deputatlari saylovini tashkil etish haqida qaror qabul qilindi. Olis rayonlarga shu xususdagi maktublar yuborildi, yirik shaharlarda esa aholi o'rtasida inqilobiy g'oyalarni targ'ib qilish va saylov o'tkazish uchun tashviqotchilar yuborildi. Saylov kompaniyasi yakunlangach majlis barpo etildi, unga joylarda saylangan 30 deputat «Yosh Xivaliklar» tashkilotining hal qiluvchi ovozga ega bo'lgan 5 vakil, partiya markaziy qo'mitasining qolgan a'zolariga majlis yig'ilishlarida maslahat ovozi bilan qatnashish huquqi berildi va Turkmanlardan 7 deputat kirdi. «Yosh Xivaliklar»ning bo'linib ketgan o'ng qanoti ularga Islom xo'ja boshchilik qilgan savdo sanoat vakillarini endigina tug'ulib kelayotgan kapitalist va boylarni birlashtirib, xonga qarshi suiqasd tashkil qilish bilan shug'ullandi. Fitnadan xabar topgan xon muvaqqat hukumat Turkiston komiteti vakillarining faol madadi bilan 1917 iyunda majlisni tarqatib yubordi va uning rahbarlarini qamoqqa oldi. Xon zulmining kuchayishi sharoitida «Yosh xivaliklar» partiyasi ochiq faoliyat ko'rsata olmay qoldi. Shu sababli uning so'l qanoati (unga Boboxon Salimov yetakchi, hunarmandlar, dehqonlar, o'rta va mayda savdogorlar va aholi boshqa qatlamlari vakillari kirar edi) yashirin ishlash yo'liga o'tdi. Ular Gurlan, Mang'it, Qipchoq va boshqa bekliklarda partiya bo'limlari va yacheykalarini tashkil etishdi. Xullas, 1917 yil fevral inqilobi xalq orasida iliq kutib olinga bo’lsada xalqimiz siyosiy hayotida aytarli xech qanday ijobiy foyda keltirmadi. Aksincha sovet istibdodining kuchayishi va ko’plab begunohlarning behuda qoni to’kilishiga sababchi bo’lgan. Download 0.77 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|