2- ma’ruza. 10-mavzu. Yong‘in-portlash xavfi mavjud bo‘lgan obyektlardagi avariyalar. 11-mavzu. Radioaktiv moddalar va biologik

Gidrotexnika inshooti bilan bog`liq halokatlar sodir bo`lishini oldindan taxminlash 
va unga baho berish chora-tadbirlari. 
Barcha gidrotexnik xavfli obyekt va ehtimol bo`lgan suv bosish zonalari 
xaritalarga (rejalarga, sxemalarga) tushirilib, tegishli shikastlovchi omillar va 
ko`rsatkichlar ko`rsatiladi. 
Bu hujjatlar Favqulodda vaziyatlar boshqarmalari va bo`limlarida, 
shuningdek Gidrotexnika inshooti (GXO)ni quruvchi va ularni ishlatuvchi 
vazirliklar (idoralar) da va ularning joylardagi bo`linmalarida turadi. 
Quyidagilar natijasida suv urib ketishi ( buzilishlar, avariyalar) yuz berishi 
mumkin: 
-Tabiiy ofatlar zilzilalar, o`pirilishlar, ko`chkilar, jala, dovullar, qorlar yalpi erishi, 
toshqinlar va h.k) 
- Obyekt qurilmalarida yo`l qo`yilgan xatolar (loyihalash, qurilish) 
-Ishlatish qoidalarini buzilishi, 
- Qo`poruvchilik, terroristik harakatlar, jangovor harakatlar va h.k. 
Gidrotexnika inshootlaridagi avariyalarning oqibatlari. 
1. Gidrotexnika inshooti shikastlanishi yoki buzilishi hamda o`z vazifasini 
bajarmay qo`yishi. 

---

2. Urib ketgan to`lqin odamlarga shikast yetkazishi va turli obyektlarni 
(inshootlarni) buzib yuborishi. 
3. Hududni suv bosib mol-mulkka, yer, hosil, ekin, inshoot, imorat va boshqa 
turdagi tizimlarga moddiy zarar yetishi. 
Sodir bo`lishi mumkin bo`lgan falokatlarning tasnifi va ko`lami quyidagi omillarga 
bog`liq: 
- Gidrotexnika inshooti ko`rsatkichlarini (suvning hajmi, to`g`onning 
balandligi, qurilmasi, chidamliligi va h.k) 
- Buzilish xarakteri va ko`lami; 
- Urib ketgan to`lqinning tavsifi: 
- Yer yuzasi relyefi, o`simliklar, qurilish va h.k: 
- Yil fasli, kecha kunduz vaqti, ob-havo sharoiti va h.k: 
- Muhofaza inshootlari (aylanma kanallar, tashlamalar, ko`tarmalar
va h.k) mavjudligi: 
- 
Rahbarlar 
tarkibining, 
boshqaruv 
organlarining, 
kuch
va vositalarining faoliyatiga tayyorlanganlik darajasi: 
-Xabar berish cheklangan tizimining mavjudligi, ishlay olishi 
va samaradorligi: 
-Favqulodda vaziyatlar bo`lishi ehtimoliga ishlab chiqarish obyektlarining va 
aholini tayyorgarlik ko`rganligi. 
Oldindan taxminlashda birlamchi shikastlovchi omillar va ularning 
oqibatlaridan tashqari quyidagi ikkilamchi omillar ham hisobga olinadi: 
-Suv va yer yuzasining turli zararli moddalar bilan ifloslanganligi: 
- Odamlar va hayvonlarning ommaviy kasallanganligi: 
-Transport va energomagistral tizimlaridagi avariyalar: 
-Ko`chkilar, o`pirilishlar va h.k 
-Imorat va inshootlarning chidamliligini yo`qotganligi: 
-Atrof-muhitdagi ekologik buzilishlar: 
-Shuningdek halokat sodir bo`lgan obyekt va joylardagi aniq sharoitga bog`liq 
boshqa salbiy oqibatlar 
Bevosita zararlar: 
- GTI, imoratlar, avtomobil va temir yo`llar, elektr uzatish va aloqa simlari, 
energotizimlar, sug`orish tizimlari va h.k obyektlarga: 
- Chorva mollari, qishloq xo`jalik ekinlari hosili, ekinzorlar, yer-suv va h.k 
nobud bo`lishi : 
- Xom ashyo, yoqilg`i oziq-ovqat mahsulotlari, chorva ozuqalari, sanoat 
mahsulotlari, o`g`itlar va h.k. yo`qotilishi va buzilib qolishi;
- Xavfsiz joylarga aholini vaqtincha evakuatsiya qilish va moddiy boyliklarni 
tashish harajatlari; 

---

- Hosildor qatlam yuvilib ketishi va tuproq ustiga balchiq cho`kib qolish. 
Gidrotexnika inshootlaridan foydalanuvchi tashkilotlar zimmasiga ularning 
xavfsizligini ta`minlash maqsadida bir qator majburiyatlar yuklangan. Unga ko`ra 
bunday xavfli obyektlarni loyihalash, qurish va ishlatish davomida xavfsizligini 
pasayish sabablarini tahlil etish, sodir bo`lishi mumkin bo`lgan avariyani oldini olish 
bo`yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish va bajarish, xuddi shuningdek bunday 
masalalar bo`yicha favqulodda vaziyatlar organlari bilan hamkorlik qilish zarurligi 
ta`kidlangan. 
Aholining favqulodda vaziyatlardan oldin, favqulodda vaziyatlar paytida va 
favqulodda vaziyatlardan so`ng harakat qilish qoidalarini bilishlari, favqulodda 
vaziyatlarni oldini olish profilaktika chora-tadbirlariga rioya qilishlari - favqulodda 
vaziyatlar sharoitida qurbonlar va jarohatlanganlar, me`yoriy hayot faoliyati sharoiti 
buzilgan aholi sonining minimal darajada bo`lishi imkonini beradi.
Aholini va gidrotexnika inshootini muhofaza etish chora-tadbirlari.
1. Oldindan aytilgan to`g`ri taxminlarning doimo mavjud bo`lishi. 
2. Yaxshi yo`lga qo`yilgan axborot xizmatining bor bo`lishi. 
3. Doimo va samarali ishlab turadigan xabar berishning cheklangan tizimi bo`lishi. 
4. Gidrotexnika inshooti xodimlarining uyushqoqligi, bilimdonligi, intizomliligi. 
5. Ehtimoli bor halokatli suv bosishi zonasida istiqomat qiluvchi aholining 
favqulodda vaziyatlardagi to`g`ri harakat qilish qoidalariga tayyorgarlik ko`rganligi. 
6. Fuqaro muhofazasi rahbarlari tarkibining gidrotexnika inshootidagi favqulodda 
vaziyatlarning oldini olish hamda favqulodda vaziyat sodir bo`lgandagi faoliyati 
masalalari yuzasidan tayyorgarlik ko`rganligi (zamonaviy vositalar va usullar 
yordamida sharoitni baholay olish, asosli qarorlar qabul qilish va ularni zudlik bilan 
tatbiq eta bilish). 
7. Muhofaza tadbirlarini bevosita o`tkazish: 
- Gidrotexnika inshootida falokat xavfi tug`ilgani haqida aholiga xabar berish; 
- suv ostida qolishi mumkin bo`lgan zonalardan aholini, qishloq xo`jalik 
hayvonlarini, moddiy boyliklarni zudlik bilan ko`chirish; 
- suv bosishi ehtimoli bor zonadagi korxona, tashkilot va muassasalar ishini qisman 
cheklash yoki to`xtatish hamda moddiy boyliklarni muhofaza qilish. 
Gidrotexnika inshootini loyihalash va qurish prinsipi: gidrotexnika 
inshootlarini foydaga nisbatan ko`proq zarar keltiradigan joylarga qurmaslik. 
Gidrotexnika inshootini muhofaza qilish choralari: 
1. GTI ni loyihalash va qurishda xatoliklarga yo`l qo`ymaslik. 
2. GTI dan to`g`ri foydalanish 
3. GTI dagi belgilangan tadbirlarni va ta`mirlash ishlarini o`z vaqtida bajarish 
4. Qirg`oqni mustahkamlash va inshoot tubini mustahkamlash ishlarini vaqtida 
bajarish. 

---

5. Suv chiqarishni vaqtga muvofiq qayta taqsimlash yo`li bilan suvning 
maksimal zahirasini va maksimal sarflanishini kamaytirish. 
6. Qo`shimcha suv omborlari yordamida toshqin suvlar oqimini tartibga solib 
turish. 
7. GTI ahvolini doimo kuzatib turish (uskuna-jihozlar va yuksak malakali 
mutaxassislar yordamida). 
8. FVDT tarkibiga kiruvchi funksional quyi tizimlarni va organlarni sohaga 
aloqador faoliyatini tizimli nazorat qilib turish. 
9. GTI zonasini chet kishilar kirishidan ishonchli qo`riqlash
10. Falokatga olib keladigan noqulay omillar bo`lish ehtimolini oldindan aytish 
tahminlarini tuzish uchun gidrometeorologik sharoitni muntazam kuzatib 
borish.