2- ma’ruza. 10-mavzu. Yong‘in-portlash xavfi mavjud bo‘lgan obyektlardagi avariyalar. 11-mavzu. Radioaktiv moddalar va biologik

Ekspozitsiya miqdori — bu nurlanishning ionlashish xususiyatiga asoslangan 
bo‘lib, ionlashish nurlanishi maydonining son miqdorini ko‘rsatadi. Uning birligi 
rentgen (R) qabul qilingan. Bunda 1R nurlanishda 1 sm
3
havoda 2,08 x 10
9
juft ion 
hosil bo'ladigan holat tushiniladi. Xalqaro SI tizimida bu miqdor kulon/kilogramm 
(Kl/kg) tarzida qabul qilingan. IKl/kg =3876 R. 
Yutilgan miqdor — nurlantirilayotgan moddaning ma’lurn ogMrlik birligida 
yutilgan energiya miqdori. Yutilgan miqdorning maxsus o‘lchov birligi sifatida 
lrad qabul qilingan. Xalqaro SI tizimida 1 Grey (Gr) qabul qilingan. 1 Gr= 100 rad. 
Ekvivalent miqdor-o’lchov birligi ber. Har qanday ionlanuvchi nurlanishning 
surunkali nurlantirishda 1 rad rentgen yoki gamma nurlanishlari biologik effektini 
beradigan birligi 1 ber birlik sifatida qabul qilinadi. Xalqaro SI tizimida ekvivalent 
miqdor birligi Zivert (Zv). 1 Zv =100 ber. 
Inson organizmi doimo kosmik nurlanishlar, tabiatda uchraydigan va havo, 
tuproq va organizm hujayralarning o‘zida bo‘lgan radioaktiv moddalar ta’sirida 
bo'ladi. Tabiiy nurlanishlarning hamma manbalaridan ajraladigan nurlanishlar 
darajasi umuman o'ltacha yiliga 100 mber, ayrim hududlarda 1000 mber gacha 
borishi mumkin. 
Zamonaviy sharoitlarda bu miqdor chegarasida saqlanib qolish imkoniyati 
kamayib bormoqda. Chunki uncha ko‘p bo‘lmagan radioaktiv moddalar bilan 
islilaganda hani radiatsiya nurlanishi olish xavfi katta bo'ladi. Lekin shuni ham 
ta’kidlash kerakki, 0‘zbekiston Respublikasi hududida atom elektr stansiyalari 
qurilmagan. Bu, albatta avariya sharoitini inkor qilishi mumkin. Lekin shuni ham 
unutmaslik kerakki, bizda radioaktiv moddalar qazib olish konlari mavjud, demak, 
bu moddalar qazib olinadi va boyitilib tayyor mahsulot holatiga keltiriladi va uni 
bir joydan ikkinchi joyga ko'chirish ishlari bajariladi va ba’zi hollarda uni ma’lum 
vaqt saqlab turish kerak bo'ladi. Bu ishlarda qatnashayotgan odamlarni va bu ishlar 
bajarilayotgan joylar yaqinida yashayotganlarning hayotiga xavf tug‘dirilishi tabiiy 
hoi hisoblanadi. Bundan tashqari respublikamiz hududida yadro reaktorlari ham 
bor. Shuning uchun ham radioaktiv moddalar bilan ishlaganda va umumiy 
hududlar uchun ionlovchi nurlanishlarning ish joylaridagi yo‘l qo'yiladigan 
miqdori va umumiy hududlar uchun yo‘l qo'yiladigan miqdorlar belgilab qo'yilgan. 
Ionlovchi nurlanish bo‘lishi mumkin bo'lgan sanoat korxonalari va ilmiy- 
tekshirish ishlarini bajarayotgan ishchilar va ilmiy-texnik xodimlar uchun uning 
tanasi nurlanishi umumiy yo‘1 qo'yiladigan miqdori (YQM), bu miqdordagi 
nurlanish unga uzoq vaqt davomida ta’sir qilishi natijasida uning sog‘lig‘i va qon 
hosil qilish hamda qon aylanish jarayonlarini buzmasligini hisobga olgan holda, bu 
miqdor yiliga 5 ber dan oshmasligi kerak deb belgilangan. Umumjahon 

---

radiatsiyadan muhofazalash komissiyasi (URMK) tavsiyasiga asosan avariya 
vaqtida YQM 25 ber miqdorda kasbiy surunkali nurlanishda esa, 5 ber miqdorda 
va boshqa aholi uchun bundan o‘n marta kam miqdorni tavsiya qiladi. 
Radioaktiv moddalar va biologik (bakteriologik) vositalar bilan bog‘liq 
avariyalar. 
 
Radiasiya xavfi bor hududlarda avariya qutqaruv ishlari bo‘yicha olib 
boriladigan ishlar quyidagi chora — tadbirlar amalga oshirilganligiga bog`liq 
bo‘ladi: 
- radioaktiv moddalarning hidi va mazasi bo`lmasligini; 
- radioaktiv moddalar nafas olish yo‘llari, hazm qilish organlari va teri orqali kishilar 
tanasiga ta`sir etishini; 
- radiasiyadan zararlanish darajasi gishtli binolarda 5—10 marta, temirbeton uylarda 
undan kup, yerto‘lalarda 300 — 400 marotaba kamayishini; 
- gazniqob, changniqob, gaz va changdan muhofaza qilish respiratorlaridan 
foydalanish qoidalarini; 
- paxtali doka niqobini tayyorlash va ishlatishni; 
- zararlanganlarga birinchi tibbiy yordam ko`rsatish usullarini; 
- tibbiy yordam ko`rsatish qutichasini tayyorlab quyish va unda yodli preparat 
bo`lishini ta`minlashi; 
- elektroenergiya, gaz va suv tarmoqlarini tezda o‘chirish kerakligini bilishi; 
- oila a`zolarining muhofazalanishi uchun eng yaqin atrofda joylashgan panajoy, 
panagoh va yerto‘lalarni qayerdaligini bilishi; 
- xonadonga tashqaridan havo kirishini to`xtatish choralarini ko`rishi; 
- deraza, eshik va tirqishlarni berkitish uchun materiallarni oldindan tayyorlab 
quyishi; 
- mustaqil ravishda atrof-muhitni va oziq ovqat maqsulotlarining zararlanganlik 
darajasini aniqlash uchun maishiy dozimetr bo`lishini ta`minlashi; 
- radiasiyadan zararlanishning oqibatlarini kamaytirish maqsadida uyda va ish 
joylarida ushbu favqulodda vaziyatdan imkoniyat darajasida suhbatlar o`tkazish, 
unda favqulodda vaziyat sodir bo`lganda bajarilishi kerak bo`lgan hatti — harakatlar 
haqida ko`nikmalar berishi; 
Radiasiya xavfi haqida ma`lumot eshitgandan keyin bajarilishi kerak bo`lgan 
chora—tadbirlar: Oila a`zolari uchun yakka muhofazalanish vositalarini tayyorlash 
va zururiyat bo`lganda uni darhol taqib olish; yakka muhofaza vositalari bo`lmasa, 
paxtali doka niqobini tayyorlashi va zaruriyati bo`lganda uni taqib olish; tibbiy 
yordam ko`rsatish qutichasidan yodli preparatni ichish; xonadonni tashqaridan havo 
kirmaydigan qilib berkitish; oziq —ovqat maqsulotlari va suvni radioaktiv 
changlardan muhofaza qilish chora —tadbirlarini ko‘rish; olingan ma`lumotlar va 
ko`rsatmalar asosida tezkorlik bilan evakuatsiyaga tayyorgarlik ko`rish va 

---

yashayotgan xonadan chiqib, oldindan rejalashtirilgan eng yaqin joylashgan 
panajoy, panagoh va yertulalarga yashirinish; panajoy, panagoh va yerto‘lalardan 
foydalanish imkoniyati bo`lmasa, xonada yoki ish joyida deraza, eshik hamda 
ularning tirqishlarini yaxshilab berkitishi va qalin mato bilan yopish. 
Radiatsiya bilan zararlangan hududlarda bajarilishi kerak bo`lgan chora- 
tadbirlar: 
Hududda "Xavfli — radiasiya" yozuvi maxsus ko`rsatkichlarga e`tibor berish; 
tanani to‘la to‘kis yopib turadigan kiyim kiyib olish; xonaga kirish oldidan kiyimni 
yaxshilab qoqish, oyoq kiyimini yuvish hamda kiyimni almashtirish va ishlatilgan 
kiyimni tashqarida qoldirish; o‘choq va pechka murilarini radioaktiv manbaga 
aylanmasligi uchun zararlangan o‘tin bilan ularni yoqmaslik; hududlardagi daraxtlar 
mevasi va yerda yetishtirilgan poliz mahsulotlarini ishlatmaslik; ariq, ko`l va 
to‘planib qolgan suv manbalaridan foydalanmaslik; chekish radiasiyadan 
zararlanish darajasini oshirishni bilish; tekshirilmagan suv manbalaridan 
foydalanish mumkin emasligini bilish; ovqatlanishdan oldin albatta qo`lni sovun 
bilan yuvish va og‘izni chayish; ishlatiladigan sabzavot va mevalarni yaxshilab 
yuvish. 
Radiasiyadan zararlanish xavfi tugaganidan keyin ko‘riladigan chora —tadbirlar: 
Ehtiyot chora — tadbirlariga qat`iyan rioya qilish; ochiq joylarda va inshootlarda 
ovqatlanmaslik; gaz quvurlari nosoz bo`lishi mumkin bo`lgan joylarda alohida 
ehtiyotkorlikka rioya qilish; tananing ochiq joylarini yaxshilab tozalash, toza suv 
bilan og`iz, burun, tomoq va ko`zlarni yuvib tashlash; so‘ngra badanni, kiyimni va 
muhofaza vositalarini maishiy dozimetr nazorat asbobi yordamida tekshirish. 
Radioaktiv zaralanish zonalarida qutqaruv va shoshilinch avariya-tiklash ishlari. 
Radioaktiv zararlanish zonalaridagi qutqaruv ishlari. Qishloq xo‘jalik obyekti fuqaro 
muhofazasi shtabining boshlig‘i razvedka, rayon fuqaro muhofazasi shtabi va 
qo`shnilarning bergan ma`lumotidan foydalanib, hosil bo`lgan radiatsion sharoitni 
baholashda: zararlanish zonasida qolgan obyektni aniqlash; odamlar va 
hayvonlarning o‘lishi ehtimoli bo`lgan nurlanish dozasi, radiatsion zararlangan 
zonada bo`lish hamda qutqaruv ishlarini boshlash vaqti, aholini himoya qilish rejimi 
va chorva mollarini saqlash sharoitini bilishi zarur. 
Razvedka ma`lumoti sinchiklab o‘rganib chiqilgach obyekt territoriyasida hosil 
bo`lgan radiatsion sharoit baholanadi va zararlanish oqibatlarini tugatish uchun 
bo`linmalar oldiga o’ziga xos vazifalar qo’yiladi. Qutqaruv ishlariga obyekt fuqaro 
muhofazasi boshlig‘i rahbarlik qiladi. 
Radioaktiv zararlanish zonasida avariya qutqaruv ishlari. Avariya qutqaruv 
ishlariga obyekt favqulodda vaziyatlar boshlig‘i boshqarish punktidan rahbarlik 
qiladi. Punktda obyekt fuqaro muhofazasi shtabi, xizmat boshliqlari va obyekt 
fuqaro muhofazasi boshlig‘ining ko`rsatmasi bo‘yicha ayrim shaxslar ish yuritadilar. 

---

Radioaktiv zararlangan joylarda avariya qutqaruv va boshqa shoshilinch ishlarni olib 
borilishi uchun eng murakkab sharoitlar bo‘ladi. Odamlar, hayvonlar, moddiy 
boyliklar bor joyda birinchi navbatda yongindan tarqalishiga yo‘l qo’ymaslikka 
harakat qilinadi. Agar aholi yashaydigan punktlarda, himoya inshootlarining kirish 
yo‘llari oldida, fuqaro muhofazasi bo`linmalari ish olib borayotgan joylarda, 
shikastlangan kishilarni evakuasiya qilish yo’llarida, fermalar va omborxonalarda 
yongin bo’lsa darhol o‘chiriladi. Yonginlarni o‘chirish va aloqa punktlarida 
yashaydigan odamlarni qutqarish uchun yong‘inga qarshi komandalar, umumiy 
tuzilmalar, sanitar postlar va sanitar drujinalarni jalb etish kerak. Himoya 
inshootlariga olib boradigan yo‘llar va o‘tish joylari ko‘milgan bo‘lsa tozalanadi. 
Uyumning balandligi 0,5 m gacha bo‘lsa, ular buldozer yordamida tozalanadi, 
balandligi 0,5 m dan ko‘p bo‘lsa uyum ustidan yo‘l yotqiziladi. 
Yo‘lning eni bir tomonlama harakat uchun 3-3,5 m kam bo`lmasligi kerak. 
Qarama- qarshi mashinalar uchun ham 150-200 m dan keyin maxsus maydonchalar 
tashkil qilinadi. Ikki tomonlama harakat uchun yo’llarni eni 7-8 m qilinadi. 
Yashirinish joyini topish, bosilib qolgan joylar ostidan odamlarni qitqarib olish 
tartibini razvedka bo`linmalari aniqlaydi. Yashiringan odamlar bilan saqlanib qolgan 
aloqa vositalari yoki vodoprovod, gaz trubalari, eshik, devor orqali shartli ravishda 
taqillatib xabar berish mumkin. Pana joyga havo berilishini- havo so‘rg‘ichlar orqali 
yoki devordan teshik ochiladi va kompressor yordamida uzatiladi. Himoya 
inshootini ochish uchun yo’l qilinadi. 
Radioaktiv moddalarni ishlab chiqarish va saqlash obyektlaridagi sodir bo`lgan 
avariyalarni bartaraf qilishda qutqaruvchilarning harakatlari. Zararlanganlik 
darajasini o`lchash DP-5, KRB-1 asboblari yordamida amalga oshiriladi. Nazorat 
posti orqali shaxsiy tarkib va texnikani olib o`tish vaqtida, vaqti-vaqti bilan 
dozimetriyaning ish o`rni zararlanganligi tekshirib turiladi. Zarurat bo`lganda 
dizaktivatsiya qilinadi yoki joyi o`zgartiriladi. Radioaktiv xavfli obyektda avariya 
yuzaga kelgan vaqtda falokatning xarakteristikasini va qutqaruv ishlari 
texnologiyasini aniqlovchi maxsus belgilari bo`ladi. Radioaktiv zararlanish 
sharoitida qutqaruv ishlari o`z ichiga quydagilarni oladi: zararlangan hududni 
razvedka qilish va jabrlanuvchilarni qidirish; zararlangan hududni va nurlanish 
obyektini chegaralash; jabirlanganlarni topish, tezkor tibbiy yordam ko`rsatish va 
ularni zararlangan hududdan evakuatsiya qilish; favqulodda vaziyat oqibatlarini 
tugatish;