2- ma’ruza. 10-mavzu. Yong‘in-portlash xavfi mavjud bo‘lgan obyektlardagi avariyalar. 11-mavzu. Radioaktiv moddalar va biologik

Radioaktiv moddalar bilan zararlangan hududlarda xavfsizlik choralari. 
Radioaktiv zararlangan hududlarda ish olib borilganda radioaktiv xavfsizlik 
chora tadbirlarini amalga oshiriladi. Radioaktiv xavfsizlik choralar o`z ichiga 
quydagilarni oladi: - radioaktiv faktorlarni qat’iy chegaralash, sanitariya nazorat 
tartibi joriy qilish, sanitariya ishlov berish punktlarini tashkil qilish, texnikani 

---

muntazam dezaktivatsiyalash, kerak bo`lganda ishlatilgan kiyimlar, maxsus 
poyabzal va boshqa himoya vositalarini yo`qotish. Qo`llash zaruratining asosiy 
faktori inson organizmiga radioaktiv moddalarning tushushi va teri qatlamining 
radioaktiv zararlanishi hisoblanadi. Shu tufayli falokat vaqtida shaxsiy himoyani 
tashkil qilishning asosiy maqsadi: 
inson organizmiga radionukatsialar tushushi, shuningdek teri qoplamining 
radiaktiv zararlanishini meyoriy hujjatlarda belgilangan darajalargagina tushirish 
yoki butunlay yo`qotish; 
zararlangan kiyim, poyabzal va boshqalar orqali halokat hududidan 
radiatsiyaning tarqalishining oldini olish. 
Shaxsiy himoya vositalari insonni tashqi gamma nurlanishidan himoya 
etolmaydi. Bu vazifa faqat injenerlik qurulma va moslamalar (yashirinish joylari, 
himoya ekranlari), ishlarini masofadan bajarish mexanizmlari, shuningdek 
kishilarning gamma nurlanish darajasi baland bo`lgan joyda bo`lish vaqtini qat’iy 
kamaytirish hisobiga hal etiladi. 
Shaxsiy himoya vositalarini qo`llash boshqa radiatsiyaga qarshi vositalar, shu 
jumladan yodli profilaktika va boshqa preparatlar bilan kompleks qo‘llanilishi 
kerak.
Shaxsiy himoya vositalariga quyidagilar kiradi: 
asosiy maxsus kiyimni (kombinezon, kostyum, xalat, qopchiqcha, paypoq) va 
qo`shimcha (fartuk, taglik, rezinalangan matodan); 
nafas yo`nalishining shaxsiy himoya vositalari (respiratorlar, filtrlovchi 
protivogaz, pnevmomaskalar, pnevmokurtka); 
Izolyasiyalovchi kurtkalar, maxsus poyabzal, qo`lni himoyalovchi vositalar, 
(rezinka, plyonka, ip-gazlama qo`lqoplar va h.k), qo`zni himoyalovchi vositalar. 
Radioaktiv holatda olib boriladigan ishlar shu ishlarga tegishli bo`lgan me`yoriy 
hujjatlar asosida aniqlanadi. 
Biologik qurollar deb, odamlar, hayvonlar, o‘simliklar, tuproq, havo va suvni, 
oziq-ovqat zahiralarini o‘z toksinlari va patogen mikroblari bilan zararlash uchun 
dushmanga iqtisodiy zarar yetkazish maqsadida ishlatiladigan qurol-yarog‘larga 
aytiladi. 
Biologik qurollarning jangovar ta’siri-shovqinsiz, (epidemologik tarqalish 
oqibatida) davomiy ta’sirga ega bo‘lgan, germetiklashmagan obyektlarga kirib 
boruvchi qobiliiyati va qaytar ta’sir etuvchi (qurolni qo‘llagan tomonni ham 
zararlovchi) mavjuddir. Biologik qurolning xususiyatlari kuchli ruhiy ta’sir, qo‘rquv 
va vahimani chaqiruvchi va tayyorlanishi arzonligi bilan izohlanadi. 
Ko‘pgina mamlakatlarda bakteriologik qo‘rollarning ishlanma dasturlari bor. 
Masalan, AQSHda meksika o‘rgimchagi (zahariga qarshi vosita yo‘q)dan 

---

foydalaniladi, Rossiyada esa qora o‘lat shtammlarining antibiotiklarga mustahkamligi 
o‘stida tadqiqotlar olib borilmoqda. 
Biologik qurollarning birmuncha keng tarqalgan va istiqbolli usuli-aerozolli 
bo‘lib, u katta hududlarni zararlashga imkon beradi. Biologik zararlash vositalari 
organizmga nafas olish organlari, yaralangan teri qoplamidan, shilimshiq pardadan, 
og‘iz va ko‘z orqali kelib tushadi. 
Odamlarni biologik zararlash vositalariga quyidagilar kiradi: 
sibir yazvasi (kuydirgisi). Kasallanganlar bilan aloqada bo‘lish orqali, havodagi 
bug‘lardan, zararlangan mahsulotlardan, uy buyumlari orqali o‘tadi. O‘yg‘otuvchilari-
spora hosil qiluvchi mikroorganizmlar bo‘lib, atrof-muhitda bir necha yillargacha 
hayotiy qobiliyatini saqlab qoladilar.o‘limga olib boruvchiligi davolanish yo‘q 
bo‘lganda 10 foizga teng. Vaksinalari va zardoblari mavjud;
botulizm-zararlovchi sifatida botulizmni o‘yg‘otuvchilardan ajralib chiqadigan 
toksinlardan foydalaniladi. Kukunsimon toksin havodagi bug‘larni, suv va oziq-
ovqatlarini zararlash orqali qo‘llaniladi. Atrofdagilar uchun bemor zararli bo‘lmay, 
o‘lim davolashsiz 70-100 foizni tashkil qilishi mumkin. Himoya uchun antitoksin va 
zardobdan foydalaniladi; 
qora o‘lat-inkubatsion davri 2-6 sutka bo‘lgan o‘ta yuqumli kasallik. Havo 
tomchilari yo‘li, suv va ovqatlari zararlash orqali tarqaladi. Tarqatuvchilari-kanalar. 
O‘lim davolashsiz-30-90 foiz, davolanishda 10 foizdan kamroq;
vabo-yopiq davri 1-5 kunni tashkil etadi. Zararlanish suv, ovqatlar, hasharotlar, 
havodagi bug‘lar orqali yuz beradi. O‘yg‘otuvchi suvga 1 oygacha chidamli, oziq-
ovqat mahsulotlarida-4 dan 20 sutkagacha yetadi. Davolashsiz o‘lim 30 foizgacha 
boradi; 
natural ospa-inkubatsion davri-5-20 sutka. O‘yg‘otuvchilari bo‘lib atrof-muhitga 
chidamli viruslar hisoblanadi. O‘lim vaksinalanganlar o‘rtasida 10 foizgacha, 
emlanmaganlar ichida esa 40 foizgacha etadi. 
Yuqumli kasalliklarning tarqalishidan ogohlantirish uchun birlamchi o‘chog‘da 
quyidagilar yordamida chegaralinish kerak bo‘ladi: 
karantin-epidemik o‘choqdagi va uni izolyasiyalash hamda yo‘qotishga 
yo‘nalitirlgan tadbirlar tizimi. Karantin o‘z ichiga ma’muriy-xo‘jalik (odamlar va 
hayvonlarning kirish-chiqishi man etiladigan), epidemiyaga qarshi, sanitariya-gigena, 
davolash-profilaktika 
(bemorlarni 
vrach 
ko‘rigidan 
o‘tkazish, 
odamlar 
immunizatsiyasi, dezinfeksiya va b.q.) tadbirlarni oladi;
obervatsiya-zararlangan o‘choqlardan izolyasiya qilingan, ya’ni karantin qo‘yilgan 
yoki xavf soluvchi zonadagi kishilarni kuzatib turish choralar tizimi. Xavf soluvchi 
zona-hudud. U o‘choqqa, ya’ni mazku‘r infeksiyaning xavfi bor bo‘lgan joyga 
bevosita tegishli bo‘lib turadi.

---