2-Ma’ruza Avtomobil yo’llarini topografik xaritada trassalash. Avtomobil trassasi bo’ylab teodolit va nivelirda bajariladigan ishlar. Avtomobil trassasi bo’ylab geometric niverlirlash ishlari mohiyati

2-a va b rasmlar. 
 
Koʻndalang profillarni rejalash.
Yer ishlarini bajarish uchun yer qavatini ( oʻqi, qoshi, kyuvet va boshqa 
xarakterli nuqtalar) batafsil amalga oshiriladi.
Trassaning toʻgʻri chiziqli qismlarida koʻndalang profil har 20 – 40 m 
oraliqda rejalanadi.
Planli rejalash bilan bir vaqtda yoʻlning qosh qismi loyihaviy balandligi 
joyga rejalanadi.
Ishchi otmetkalar, ya’ni koʻmma balandligi yoki qazilma chuqurligi 
loyihaviy balandlik va oʻq boʻylab joy balandligi farqiga teng.
Ќar bir piketa rejalangan yoʻl šatlami 30 – 50 m masofalarda maxsus 
belgilar mahkamlab boriladi.
Koʻmma joylarda koʻndalang profilni rejalash.
Koʻmma joylarda koʻndalang profilni rejalashda (12.2 – rasm ) quyidagi 
nuqtalar joyda belgilanadi: oʻqiy nuqta 0 holati, A,A1 qoshlar proeksiyalari va S, 
S1 nuqtalar. 

---

12 
3-rasm. 
Agarda koʻndalang profil joyda 3 – 40 dan kattta boʻlmasa, u holda 
quyidagini qabul qilish mumkin
OʻA1' = OʻA' = V/2 va A' S= A1'= S1=mh,
bu yerda V – yoʻlning loyihaviy eni;
h – koʻmma balandligi;
1: m – yonbagʻir nishabligi.
OʻS gorizontal masofa l=(B:2')+ mh.  
Shunday qilib, tekis joylarda koʻndalang profilni rejalashda yoʻl oʻqidan 
ikkila tomonga qosh oʻrnini belgilash uchun (V:2) masofa va yonbagʻir oʻrnini 
belgilash uchun l=(B:2')+ mh masofalar oʻlchab qoʻyiladi.
Qazilma joylarda koʻndalang profillarni rejalash.
Bunday hollarda yer yuzasida tarssaning oʻqiy nuqtasi Oʻ,S, S1, A', A1' 
nuqtalar (12.2– rasm) belgilanadi.
Geometrik nivelirlash usuli bilan tasvir olishning dala va kameral 
ishlari 
Geometrik nivelirlashning oʻrtadan va oldinga nivelirlash usullari mavjud.
Geometrik nivelirlash usullari: a —oʻrtadan, b —oldinga 
nivelir oʻrnatiladi 
va 
bu 
nuqtalarda 
tik 
qoʻyilgan 
reykalardan tegishlicha 
orqadan a va 
oldindan b sanoqlar olinadi. koʻra nisbiy balandlik: 
h = a - b 
Agar a > b boʻlsa, nisbiy balandlik musbat va aksincha, teskari yoʻnalishda 
nivelirlansa, sanoqlar nomi oʻrni almashib a < b va nisbiy balandlik manfiy 

---

13 
boʻladi. A nuqtaning balandligi H
A 
ma’lum 
boʻlganda B nuqtaning 
balandligi 
H
B 
quyidagi ikki formula yordamida hisoblanadi: 
Nisbiy balandlik orqali: 
H = H + h , 
ya’ni keyingi nuqtaning balandligi oldingi nuqtaning balandligiga nuqtalar 
orasidagi nisbiy balandlik qoʻshilganiga teng. 
Asbob gorizonti orqali: 
H = H + a – b 
ni 
hosil 
qilamiz. 
Tenglikning 
oʻng 
qismidagi A nuqta balandligi 
H
A 
va shu nuqtadan olingan a sanoq yigʻindisi 
H = H + a , 
ya’ni asbob koʻrish oʻqining balandligi asbob gorizonti deyiladi. 
H = H - a = A G - b , 
bundan nuqtaning balandligi asbob gorizontidan shu nuqtada olin- 
gan b sanoq ayrilganiga teng. 
Oldinga nivelirlash usulida A nuqtada koʻrish tru- basi okulari shu nuqta 
ustida turadigan nivelir, B nuqtada esa reyka oʻrnatiladi. Ruletka yoki reyka 
yordamida asbob balandligi i oʻlchanadi. B nuqtadagi reykadan oldingi b sanoq 
olinadi. koʻra: 
h = i - b. 
A va B nuqtalar orasidagi masofa katta boʻlganda nivelirni bir oʻrnatish 
orqali ularning nisbiy balandliklarini aniqlash imkoni boʻlmaydi. Shu sababli va 
joyning boʻylama profilini tuzish uchun ketma-ket nivelirlash bajariladi. 
h = S h = S a - S b 
ga teng boʻladi, ya’ni u oldingi va keyingi sanoqlar yigʻindilari (ayirmasi)ga 
teng. Asbob oʻrnatilgan J
1
, J
2
, ... nuqtalar bekatlar deyiladi. Oldingi bekatga 
keyingi va keyingi bekatga oldingi boʻlgan hamma balandlik uzatish uchun 
nivelirlangan 1, 2, ... nuqtalar bogʻlovchi nuqtalar deyiladi. Bogʻlovchi nuqtalar 
balandliklari tegishlicha quyidagi formulalarda hisoblanadi: 

---

14 
H = H + h ; 
H = H + h ; 
yoki 
H = H + h 
H = H + S h . 
Ketma-ket nivelirlash usullari. 
Tik yonbagʻirlarni bir bekatdan nivelirlashda koʻrish oʻqi reyka ustidan 
oʻtishi yoki yerga tegib qolishi mumkin. U holda orqadagi bogʻlovchi nuqtadan 
oldingi bogʻlovchi nuqtaga balandlik uzatish uchun qoʻshimcha X li nuqtalar deb 
ataluvchi nuqtalar nivelirla- nadi. Bu nuqtalargacha masofa oʻlchanmaydi va ular 
profilda koʻrsatilmaydi. Nivelirlashda bogʻlovchi nuqtalar koʻpincha 100 metrdan 
belgilanadi. Profil tuzishda esa joy relyefi oʻzgarish nuqtalari balandliklari ham 
aniqlanishi kerak. Bunda nuqtalar oraliq yoki plusli nuqtalar deyilib, keyingi 
bogʻlovchi nuqtagacha boʻlgan masofa metrlar soni bilan belgilanadi. Masalan, 48-
a rasmda 2- bekatdagi 2 + 60 nuqta. Ularga orqa- dagi reyka oʻrnatilib, c sanoq 
olinadi. Oraliq nuqtalar balandliklari ushbu formula asosida hisoblanadi: 
H = AG - c. 
Oldinga nivelirlash usulida katta masofalarga balandlik uza- tish tavsiya 
etilmaydi, chunki bu holda hisobga olish qiyin boʻlgan asbob xatoliklari ta’siridan 
tashqari nivelirlash natijasida yer egriligi va refraksiya uchun tuzatma kiritish talab 
qilinadi.