21-ma’ruza. Loyihalashda yechiladigan ijtimoiy-demografik, iqtisodiy, ekologik muammolar

Hududning reproduktiv qobiliyati, ya’ni atrof tabiiy muhit elementlarini - 
atmosfera kislorodi, suv, o‘simlik qoplamini qayta ishlab chiqish qobiliyati 
tushuniladi. 
Kelajak sanoat rivojlanish darajasini belgilashda reproduksiya indeksi katta 
ahamiyatga ega. Bu ko‘rsatkich mavjud yoki kelajak asosiy biosfera 
tuzuvchilarining iste’moli nisbatini bildiradi. Reproduksiya indeksi 1 ga teng 
bo‘lganda tabiiy muhit u yoki bu komponentining balansi iste’moli to‘g‘risida 
gapirsa bo‘ladi. Reproduksiya indeksi 1 dan kichik bo‘lganda tuman noqulay 
hisoblanadi. 
Hududning geoximik faolligi, ya’ni tabiiy muhitni ifloslantiruvchi 
texnogenez mahsulotlarini qayta ishlash va chiqarish qobiliyati tushuniladi. 
Hududning tabiiy bosimga chidamliligi deganda landshaftlarning tabiiy 
antropogen ta’sirlarga (rekreatsiya, transport va h.k.) qarshilik ko‘rsatish qobiliyati 
tushuniladi. Hozirgi davrda rekreatsion sohada landshaftlarga bo‘lgan bosimning 
ko‘rsatkichlari aniqlangani uchun, ular bu injener-ekologik ko‘rsatkichni aniqlashda 
ishlatiladilar. 
Hududning ekologik sig„imi - bu konkret sharoitlarda uni 
biogeotsnozlarining maksimal mumkin bo‘lgan biologik mahsuldorligidir. 

---

- 
11
-
Ekologik sig‘im indeksini belgilash uchun ekologik sig‘im ko‘rsatkichini 
tumanni biomassasi kattaligiga bo‘lish lozim. Bu indeksning 0,5 dan kichikligi 
tuman ekosistemasining anchagina degradatsiyasini bildiradi va uni maqsadli 
takomillashtirish lozimligini ko‘rsatadi. 
Injener-ekologik tavsifnomalar vaqt davomida o‘zgaruvchan bo‘lib, ularni 
tabiatni qayta tiklash tadbirlari kompleksi orqali yaxshilash mumkin. Bularga 
hududni injenerlik tayyorlash, texnologik, biotexnik va boshqa tadbirlar kiradi. 
Ularning ichida hududni tarhiy tashkil etish muhim o‘rin tutadi. 
Atmosfera havosini qo„riqlash aholi joylarida havo havzasining holatini 
baholashda real konsentratsiyalarning yo‘l qo‘yilgan chegara doirasi bilan 
solishtirish orqali amalga oshiriladi. 
Aholi joylari havosining ifloslanishi to‘rtta asosiy bosqich bo‘yicha 
baholanadi: yo‘l qo‘yiladigan, kuchsiz, o‘rtacha, kuchli. 
Salbiy natijalar masshtabi (o‘rmonlar halokati maydoni, tabiiy va madaniy 
biotsenozlar hosildorligining pasayishi) geotizimlarning havo ifloslantiruvchilarga 
qarshi chidamliligiga bog‘liq bo‘ladi. Geotizimlarning chidamliligi birinchi 
navbatda o‘simliklarning chidamliligi bilan aniqlanadi, chunki iflos havoning 
ta’siriga birinchi navbatda ular javob beradi. Antropogen ta’sirning taqsimlanishi 
va geotizimlarning ifloslantiruvchilarga chidamliligini solishtirish muammoli 
areallar va muammoli holatlarni aniqlash imkonini beradi. 
Havo havzasi muammoli holatini va uni geotizimning boshqa 
komponentlariga ta’sirini aniqlash umumiy holatni yaxshilashga qaratilgan tadbirlar 
tizimini shakllantirish imkonini beradi. 
Aktiv tadbirlarga quyidagilar kiradi: 
texnlogik: yoqilg‘ini yaxshilash, yangi texnologiyalarni qo‘llash, yopiq 
sikllar, chiqindisiz va kam chiqindili ishlab chiqarishni tashkil etish va h.k.; 
sanitar-gigiyenik: gazlarni fizik-kimyoviy tozalash uslublari, cho‘kindi va 
suyuk aralashmalarni ajratib olishning fizik uslublari. 
Passiv tadbirlarga baland trubalar va sanitar-himoya qismlarni tashkil etish 
kiradi. Tarhiy tadbirlar muhim rol o‘ynaydi, ularga quyidagilar kiradi: 
ifloslantiruvchilar manba’larini va aholi yashaydigan qismlarni o‘zaro to‘g‘ri 
joylashtirish, bunda hududiy ifloslanish potensiali bo‘yicha qismlarga bo‘lish 
hamda tabiiy komplekslarning havo ifloslanishiga chidamliligi hisobga olinadi. 
injener-ekologik qismlarga bo‘lish asosida hududdan foydalanish rejimini 
o‘rnatish.