2–sho’ba ilg‘or xorijiy tajribalar, xalqaro baholash dasturi talablari orqali o‘qitish metodologiyasini takomillantirish

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Dilova N. G»Ajdodlar merosida ta’limdagi ta’limdagi o’zaro hamkorlik munosabatlari”.
   
2. 
   Dilova N. G»O’quvchilarning shaxsiy sifati – pedagogik hamkorlikning dastlabki tamoyili”.
   
3. 
   Rasulova Z. D»Talabalarning kreativligini rivijlantirishda masofaviy ta’limning o’rni”.
   
4. 
   Alisher Navoiy «Mahbub ul–qulub”
   

ONA TILI VA ADABIYOT DARSLARIDA O‘QUVCHILARNI XALQARO BAHOLASH DASTURLARIGA TAYYORLASH METODLARI
Surayyo Qodirova
Surxondaryo viloyati pedagoglarni yangi metodikalarga o‘rgatish milliy markazi katta o‘qituvchisi


ANNOTATSIYA
Mazkur maqolada sinovlarda yaxshi natijalar ko‘rsatish uchun maqsadlar, xalqaro tadqiqotlar va ularning mohiyati, tajriba, tadqiqotlardagi sinov turlari va o‘quvchilarni matn bilan ishlashda fanga oid metodlar haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so‘zlar: PISA, topshiriq turlari, tajriba, mumtoz matn, matn turlari, oʻqish savodxonligi.
ABSTRACT
This article provides information about the goals for good results in tests, international studies and their essence, experience, types of tests in research, and science–related methods in students' work with text.
Key words: PISA, task types, experience, classic text, text types, reading literacy
АННОТАЦИЯ
В данной статье представлена ​​информация о целях достижения хороших результатов в контрольных работах, международных исследованиях и их сущности, опыте, видах контрольных работ в научных исследованиях, научно–технических методах в работе студентов с текстом.
Ключевые слова: PISA, типы заданий, опыт, классический текст, типы текстов, грамотность чтения.

Ta’limiy sinovlarda yaxshi natijalar ko‘rsatish uchun hech bo‘lmaganda 2 maqsadga ega bo‘lish kerak: birinchisi, o‘qituvchilarni tayyorlash va ular ishlaydigan, foydalanadigan materiallarni tayyorlashdir. Zero, xalqaro tadqiqotlarda bejizga maktablarda ta’lim sifati o‘qituvchilarning kasbiy darajasiga bog‘liq, deb aytishmaydi. Xalqaro tadqiqotlardagi natijalarni yaxshilash uchun o‘qituvchilarni maqsadli tayyorlash va ta’lim jarayonida o‘qitish metodikasi va ustuvor tamoyillarni o‘zgartirish zarur. Buning uchun biz o‘qituvchilarni tayyorlashimiz, rivojlantiruvchi ta’limning yanada faol tizimini tatbiq etishimiz va o‘qituvchilarni ta’lim jarayonida yanada muvaffaqiyatli foydalana oladigan materiallar bilan ta’minlashimiz kerak.

Mamlakatimiz xalqaro tadqiqotlarda ishtirok etishi kerak, chunki ular bizning ichki holatimizdan emas, balki xalqaro standartlar nuqtai nazaridan tashqi baho berishadi. Bu birinchisi. Ikkinchidan, ilk yillardan qandaydir juda yaxshi, ijobiy natijalar olish haqida gapirib bo‘lmaydi. Rossiya 2000–yildan beri xalqaro tadqiqotlarda ishtirok etib kelmoqda va PISA bo‘yicha bizning natijalar o‘rtacha xalqaro darajadan past edi. Faqat 18 yil davomida ta’limga katta sarmoya kiritish orqali PISA tadqiqotidagi natijalarimiz Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD) ning o‘rtacha ko‘rsatkichlariga yaqinlashdi. Buni qanday izohlash mumkin? Bu bizning rus maktabimiz (qaysidir ma’noda sovet maktabi) ko‘proq fan natijalariga, ya’ni yosh avlodga yaxshi, chuqur va uzoq muddatli bilimlarni berishga e’tibor qaratganligi bilan izohlanadi. Ijodkorlikni rivojlantirishga bunaqa ehtiyoj yo‘q edi, olingan bilimlar barcha o‘quvchilar tomonidan turli hayotiy vaziyatlarda ishlatilishini ta’minlash uchun vaqt ham bo‘lmagan.
2012–yildan boshlab PISA har bir davrga innovatsion domen baholashni kiritdi. Domenning innovatsion baholashlari fanlararo, XXI asr kompetensiyalariga qaratilgan bo‘lib ^, PISA mamlakatlari/iqtisodlariga o‘z o‘quvchilarining “hayotga tayyorligi” to‘g‘risida kengroq nuqtai nazarni taqdim etadi. Bu baholashlar PISAda innovatsiyalarni bir necha yo‘llar bilan rag‘batlantiradi: o‘qish, matematika va tabiiy fanlar bo‘yicha asosiy savodxonlikdan tashqari kompetensiyalarni keng miqyosli xalqaro talabalar baholashiga kiritish orqali; va o'quvchilarni qanday baholashda yutuqlarni qo'llab–quvvatlash orqali.
Kelgusi PISA davrlarida innovatsion domen baholashlari ijodiy fikrlashni (PISA 2022) va raqamli dunyoda o‘rganishni (PISA 2025) maqsad qilib oladi. PISA testlari maktab oʻquvchilarining haqiqiy hayotda kerak boʻladigan hodisalarni tahlil qilish, ulardan xulosa chiqarish va muloqotga kirishish koʻnikmalarini qay darajada egallayotganini, taʻlim tizimining bu oʻzgarishlarga qanchalik moslashayotganini aniqlash maqsadida oʻtkaziladi. Ushbu dastur 1997–yilda joriy etilgan boʻlib, har uch yilda bir marta oʻtkaziladi, birinchi marta 2000–yilda oʻtkazilgan. Har uch yilda bitta fan yoʻnalishiga afzallik berilib, ja’mi testlar majmuasining deyarli 50% shu fanga mansub boʻladi. 2000–yilda ilk bor oʻqish savodxonligiga urgʻu berilgan. PISA testlari 5 ta yoʻnalish boʻyicha oʻqish, matematik savodxonlik, tabiiy–ilmiy fanlar, hamkorlikda muammolarni hal qilish va moliyaviy savodxonlik oʻtkaziladi. Testlarda asosiy eʻtibor oʻquvchilarning mazkur yoʻnalishlar boʻyicha eng asosiy tushunchalarni bilishi, bazaviy bilim va koʻnikmalarni egallagani, ulardan hayotiy vaziyatlarda foydalana olishiga qaratiladi.
PISA sinovlarida toʻrt xil sinov usulidan foydalaniladi:

1. 
   Bir javobli testlar;
   
2. 
   Bir nechta javobli testlar;
   
3. 
   Qisqa yoki batafsil javob yoziladigan savollar;
   
4. 
   Biror muammoning yechimi boʻyicha oʻquvchi fikri (odatda bunday savollarda tekshiruvchida umumiy javoblar boʻladi, oʻquvchi javobi test tuzivchi javobiga aynan mos kelishi talab qilinmaydi, oʻquvchi ijodkorligi qoʻllab quvvatlanadi).
   

Bundan tashqari testlar bilan bir vaqtda oʻquvchilardan anketalar ham olish nazarda tutilgan.
PISA asosiy yoʻnalishlaridan biri oʻqish savodxonligi bo‘lib unda: Insonning matn shaklida berilgan maʻlumotlarni tushina olish va ularga reaksiya bera olish koʻnikmasi, jamiyat hayotida faol qatnashish jarayonida oʻqigan maʻlumotlaridan oʻz maqsadlari yoʻlida foydalana olish, bilim va imkoniyatlarini oshira olish layoqati. Bu yerda, oʻqish savodxonligi tushunchasi keng maʻno kasb etadi. Bu yoʻnalish maqsadi oʻquvchining berilgan badiiy asardan parcha, biografiya, xat, hujjat, gazeta va jurnallardan olingan maqolalar, turli qoʻllanmalar, geografik kartalar kabi rangba–rang tematikadagi, tarkibida matnni ochib berishga moʻljallangan diagrammalar, rasmlar, kartalar, grafik va jadvallar berilgan matnni tushinishi, mazmuni haqida fikr yurita olish, matn mazmuniga baho berish va oʻqiganlari haqida oʻz fikrini bera olishi kabi kompetensiyalarini aniqlash hisoblanadi.
Ma’lumki, til o‘rgatishning asosiy maqsadi – amaliy savodxonlik shakllantirish va til bilimini rivojlantirish. Adabiyot mazmunining akademik fan sifatida asosini badiiy asarlarni o‘qish va matnli o‘rganish tashkil etadi. Ammo til ta‘limini adabiyotshunoslikdan ayro o‘rganish mumkin emas. Bunga sabab ona tili hamda adabiyot fanlarini o‘quvchiga o‘rgatishdan maqsad ularning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirishdir.[1,25].
So‘nggi o‘n yil ichida adabiyotga qiziqish tilni o‘rganish uchun mavjud manbalardan biri sifatida qayta tiklandi. Eng muhimi, biz bu avlodning hissiy aqlini och qoldiramiz. Bundan tashqari, adabiyot tilni o‘rganish va shaxsiy rivojlanish uchun qiziqarli manbalarni topishga yordam beradi. Aslida, adabiyotni kommunikativ darslik bilan taqqoslaganda, o‘rganish yondashuvi, qanday aytishni o‘rganish, ijodiy fikrlashni rivojlantirish ma’nosini o‘zgartiradi. An’anaviy darslar kontekstli vaziyatlarda ishlatiladigan “formulalar” ga qaratiladi, shuning uchun mustaqil fikrlashga va tabiiy ravishda gapirish orqali tilni moslashtirishga imkon yo‘q [4,14].
Baxtin (XX asrning mashhur mutafakkiri): “Matn bo‘lmagan joyda tadqiqot va tafakkur obyekti yo‘q”, degan [6,11]. Badiiy matnni yaxlit idrok etish va tushunish, matnni tahlil qilish va talqin qilish qobiliyati quyidagi faoliyat turlariga asoslangan holda mumkin bo‘ladi:
turli janrdagi badiiy asarlarni ongli, ijodiy, ifodali o‘qish;
qayta hikoya qilish (batafsil, qisqa, izoh elementlari bilan, ijodiy topshiriq bilan);
savollarga javoblar;
asarni tahlil qilish va talqin qilish;
rejalar tuzish;
adabiy qahramonning xarakterlari;
asarga sharh yozish;
insho yozish.
Ona tili darslarida matn bilan ishlashning maqsadi – qurilish qonuniyatlarini tushunish, tilning stilistik, fonetik, morfologik, sintaktik va imlo resurslari bilan tanishish. Bu maqsadlarga quyidagi tadbirlardan foydalanish jarayonida erishiladi: –matndan jumlalar chegaralarini topish;
matnni paragraflarga ajratish;
deformatsiyalangan matnni tiklash;
parchalardan matn yig‘ish;
mavzuni, asosiy g‘oyani aniqlash;
matn oxirini qo‘shish; har xil uslubdagi, har xil nutq turidagi matnlarni yaratish.
Ona tili darslarida nega aynan mumtoz adabiyot namunalari ustida ishlash kerak? Mumtoz asar ustida ishlash murakkab jarayon bo‘lib, undan ko‘zlangan maqsad ta‘limni tarbiya bilan birga olib borish, o‘quvchining jamiyatga shaxs bo‘lib shakllanishida yordam berishdan iboratdir. Bolaning ongi rivojlanishi bilan birga uning lingvistik bilimlari ham kengayadi, sof turkiy so‘zlarni, arxaik (eskirgan) so‘zlar, fors tilidan kirib kelgan so‘zlar bilan tanishishadi. Chunki mumtoz adabiyot namunalarida ana shunday leksik birliklarni uchratish mumkin.
“O‘quvchining ishi,–V.G. Marantzman, – o‘qish miqdori bilan emas, balki matn ustida mulohaza yuritish, savollar berish, javob topish va quvonish qobiliyati bilan o‘lchanadi. Bu o‘quvchi taassurotidan asar muallifiga, o‘z matningizni yaratishga olib boradigan yo‘l. O‘qishning faol shakllari bu yo‘lni to‘g‘ri tashkil etishga yordam beradi, bu erda ta’lim oluvchichilarning mustaqillik darajasi oshadi va har bir o‘quvchining ijodiy qobiliyatlari rivojlanadi”.
Ona tili darslarida mumtoz matn bilan ishlashning bir necha turlarini keltirib o‘tamiz.
Matnni har tomonlama tahlil qilish. Matnni tahlil qilish bo‘yicha ishlar ona tili darslarida 5–sinfdan boshlanadi va yoshi va olgan bilimlarini hisobga olgan holda 11–sinfgacha turli xil metodlardan foydalanilgan holda davom etadi. O‘quvchilar lingvistik murakkab matn tahliliga moslashtirib boriladi.
1. Matnga sarlavha qo‘ying.
2. Matn mavzusini aniqlashtiring.
3. Matnning asosiy g‘oyasini aniqlang.
4. Matn uslubini aniqlash.
5. Matn turini toping.
6. Tushub qoldirilgan harflarni kerak bo‘lganda joylashtiring.
7. So‘zning fonetik tahlilini o‘tkazing
8. Matndan epitetlarni toping va yozing.
9. Ma‘nodosh yoki antonim so‘zlarni ajratib oling.
10. Matnni morfologik tahlil qiling.
11. Matn mazmunini saqlagan holda so‘zlarni sinonimlariga almashtirib chiqing.
12. Matn mazmuniga zid matn yarating.
13. Shu kabi topshiriqlar orqali badiiy matnni til ta‘limida qo‘llash mumkin.
Xulosa qilib shuni ta’kidlash joizki, dars davomida foydalanilgan har qanday mumtoz asar namunasi bir qancha sabablarga ko‘ra tanlanadi. Birinchidan, matnni tanlash uning soddaligi va aniq tili bilan o‘lchanadi. Biroq, til hali ham zamonaviy va tabiiy. Ikkinchi sabab, mumtoz adabiyotda o‘quvchilar har doim aloqador bo‘lishi mumkin bo‘lgan universal mavzular (sevgi va do‘stlik; sevgi va pul; oilaviy munosabatlar; avlodlar orasidagi farq) mavjud.
Nihoyat, aksariyat mumtoz asarlar boblarga bo‘lingan, bu ishni tartibga solish va rejalashtirishni osonlashtiradi. Ish jarayonida biz adabiyot lug‘at va grammatikani mashq qilish uchun katta imkoniyatlar berishini ko‘rishimiz mumkin. Bu o‘quvchilarni muhokama qilish va fikr almashishga undaydi, shu bilan ularning tafakkurini rivojlantiradi va nutq qobiliyatini yaxshilaydi. Bundan tashqari, hikoya qilish, tasniflash, taqqoslash va bahslashish bo‘yicha adabiyotga asoslangan vazifalar o‘quvchilarning yozish qobiliyatini rivojlantiradi. Nihoyat, adabiyot o‘quvchilarga til ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun norasmiy, ammo qo‘llab – quvvatlovchi muhitni taqdim etadi.