2–sho’ba ilg‘or xorijiy tajribalar, xalqaro baholash dasturi talablari orqali o‘qitish metodologiyasini takomillantirish

Key words and phrases: PhD, digital transformation, open digital systems, information–analytical and research competencies, scientometric index, scientific ethics and academic integrity.
КИРИШ. Маълумки, мамлакатимизда халқаро илмий маконда тадқиқотчиларни қўллаб–қувватлаш ва олимлар ҳуқуқларини ҳимоя қилишга қаратилган қатор дастур ва ҳужжатлар ишлаб чиқилди[1]. Аммо илмий кадрлар салоҳиятини ривожлантириш борасидаги халқаро тажрибаларни ўрганиш, юқори малакали мутахассислар тайёрлашда жозибалар инновацион муҳит яратишни такомиллаштириш масалалари олий таълим ва академик фаннинг биргаликдаги фаолияти билан ҳал этилиши лозим бўлган асосий муаммолардандир. Зеро “...ҳозирда дунёда янгиликка бўлган интилиш, янгиликни татбиқ қилиш орқали такомиллашиб бораётган эҳтиёжларни қондириш, турли хизмат кўрсатиш соҳаларини яратиш доимий жараён тусини олганлиги туфайли ижтимоий янгиланишнинг назарий ва амалий масалалари тадқиқот предметига айланиб бормоқда” [2].
Сўнгги ўн йил ичида глобал илмий ҳамжамият маълумотларга асосланган ва инновацияларни тезлаштирадиган академик муҳитни яратиш учун глобал очиқ фан ҳаракатлантирувчи куч сифатида устуворлик касб этди.
Замонавий ахборотлашган жамиятда олимлар имиджини шакллантиришга таъсир қилувчи омиллардан бири рақамли очиқ тизимлардан фойдаланиш ҳисобланади. Шу боис бўлажак PhD докторларнинг рақамли, ахборот–таҳлилий ва ахборот–тадқиқот компетенцияларини миллий ва халқаро стандартларга мос ҳолда ривожлантириш таълим ва фаннинг рақамли трансформациясини амалга оширишни тақозо этади.
Рақамли трансформатсия инновациялар, жараёнларнинг узлуксизлиги, янги вазифаларга мослашиш, қулайлик, рақобатбардошлик, кадрлар салоҳиятини ривожлантириш, самарадорликни ошириш, янги компетенция ва бошқалар билан тавсифланади.
АСОСИЙ ҚИСМ. Ҳозирги вақтда илмий тадқиқот ишларини олиб боришда рақамли очиқ тизимлардан фойдаланиш муҳим ёрдамчи восита, айрим ҳолларда эса, илмий тадқиқот олиб боришнинг асосий воситаси ҳисобланади. Бугунги кунда рақамли очиқ тизимлари илмий фаолиятнинг барча соҳаларини қўллаб–қувватлайди, кенг кўламли инструментал ёрдам беради. чунки бу хизмат илмий фаолиятни ахборот–таҳлилий таъминлаш ва илмий натижаларни амалиётга татбиқ этишда муҳим аҳамиятга эга. Рақамли очиқ тизимларни такомиллаштириш туфайли ўқув мақсадлари учун ахборот ресурсларини излаш ва илмий тадқиқотлар ўтказиш вақти сезиларли даражада қисқарди. Тадқиқотчи учун керакли ва ишончли материални топиш қобилияти рақамли, ахборот–таҳлилий ва ахборот–тадқиқот компетенциясининг муҳим таркибий қисмига айланди. Тадқиқотчилар учун рақамли очиқ тизимлар билан ишлашнинг ўзига хос хусусиятларини ўзлаштиришлари, илмий тадқиқотларни ташкил этиш ва ўтказишда уларнинг хизматларидан фойдаланишни ўрганишлари ўз навбатида, илмий иш сифатига таъсир қилади ва вақт сарфини камайтиради.
Ахборот ва маълумотларнинг тезкор алмашинуви, уларни таҳлил қилиш ва синтез қилиш, олимлар ёки илмий жамоалар фаолияти натижаларини баҳолаш ва мониторинг қилиш шартларини таъминлаш учун воситаларни танлаш ҳам долзарбдир. Турли билим соҳаларининг глобал рақамли трансформацияси дунёсида тадқиқотчиларга илмий тадқиқотлар натижалари бўйича сифатли ва миқдорий маълумотларни олиш, ўз илмий ишларини тезда баҳам кўриш, олинган илмий натижаларни очиқ киришда нашр этиш, ҳамкасблар ва илмий жамоатчилик фикр–мулоҳазаларни олиш зарур бўлади. Барча ижтимоий тармоқларни кенг миқёсда рақамлаштириш илмий фаолият соҳасида турли рақамли технологиялар ва тизимлардан фаолроқ фойдаланишга мажбур қилди.
Фалсафа докторларни тайёрлашнинг замонавий шароитларини ҳисобга олган ҳолда ушбу жараённи илмий–ташкилий, ўқув–услубий, ахборот–технологик таъминлашни такомиллаштириш муҳим аҳамиятга эга. Фалсафа докторларни тайёрлаш бўйича халқаро тавсияларга мувофиқ ташкилий–услубий ўзгаришлар, хусусан, рақамли тизим ва технологиялари илғор таълим тажрибаси, асосий халқаро тенденциялар, рақамли технологиялардан фойдаланиш ҳисобига амалга оширилиши зарур.
PhD докторларни тайёрлашда АКТдан фойдаланиш А.Н. Алексеэва, Л.Г. Гаврилова, О.М.Спирин, М.П.Лешченко, Г.Носенко, Л.Ф.Панченко, Я.В.Тополник, О.А.Одуд ва бошқалар тадқиқотларида ўз аксини топган бўлсада, рақамли очиқ тизимлардан фойдаланишни ҳар томонлама кўриб чиқиш масалалари тадқиқотчилар эътиборидан четда қолмоқда[3]. Бироқ, PhD докторантларни тайёрлаш ва аттестациядан ўтказиш бўйича этакчи ғоялар ва ёндашувлар, хусусан, сифатли ўқув ва илмий дастурларни жорий этиш асосида асосланиши керак.
Олимларнинг ўрганилаётган муаммога доир назарий ва амалий фаолияти натижаларини таҳлил қилиш ҳамда юқори малакали илмий ва илмий–педагогик кадрларни тайёрлаш ва аттестациядан ўтказиш бўйича ўз тажрибаси бир қатор қарама–қаршиликларни аниқлашга ёрдам берди:
жамиятнинг юқори сифатли илмий тадқиқотлар олиб бориши ва таълим ва фанни рақамлаштиришни таъминлайдиган юқори профессионал фалсафа докторлари ва фан докторларига бўлган эҳтиёжига эътибор қаратиш ва фойдаланиладиган технологиялар тегишли ўқув қўлланмаларининг номукаммаллиги ўртасида;
Eвропа тадқиқот ва инновацион макон доирасида ривожланаётган “Очиқ инновациялар – очиқ фан – дунёга очиқлик” янги парадигмасидан хабардорлик ҳамда ўқув–услубий материаллар ва рақамли очиқ тизимлардан фойдаланиш усулларининг eтарли даражада ривожланмаганлиги ўртасида;
илмий тадқиқот фаолиятини олиб бориш ва диссертация ишларини тайёрлаш учун;
Yeвропа тадқиқот ва инновацион макон таъсирида юқори малакали илмий ва илмий–педагогик кадрларни тайёрлаш ва аттестациядан ўтказиш тизимини ислоҳ қилиш ҳамда PhD докторантларни тайёрлашда рақамли технологиялардан фойдаланиш бўйича пухта илмий тадқиқотларнинг eтарли эмаслиги;
PhD докторантларни тайёрлаш жараёнини рақамлаштириш ва уларнинг компетенцияларини ривожлантириш даражасида;
рақамли технологиялар ва тизимларнинг жадал ривожланиши ҳамда таълим/педагогика билимлари бўйича PhD докторантларни тайёрлаш жараёнига анъанавий ёндашувлар ўртасида;
олий таълим муассасалари /илмий муассасаларда таълим ва илмий кадрлар тайёрлашни рақамлаштириш зарурати билан ушбу йўналишдаги назарий, услубий ва амалий тадқиқотлар eтарли даражада ривожланмаганлиги ўртасида;
PhD докторантларни тайёрлаш жараёнида рақамли тизимларни жорий этишнинг аҳамияти ва рақамлаштириш зарурлигига eтарлича эътибор бермаслик ўртасида;
PhD докторантларни тайёрлашда рақамли тизимлардан фойдаланиш зарурати билан тегишли услуб ва технологияларнинг yeтарли даражада ривожланмаганлиги ўртасида;
рақамли технологияларнинг жадал ривожланиши билан таълим соҳасидаги докторантларнинг илмий ва илмий–тадқиқот фаолиятини амалга ошириш учун кенг қўлланилишига тайёр эмаслиги ўртасида;
кўп сонли рақамли тизимлар ва технологияларнинг мавжудлиги ва улардан фойдаланиш имконияти билан уларни танқидий ва мувозанатли танлаш ва илмий тадқиқот фаолияти учун мос бўлганларни танлашнинг этарли даражада асосланмаганлиги ўртасида.
Белгиланган қарама–қаршиликларни ҳал қилиш жамиятнинг рақамли трансформацияси ҳамда уларнинг ташкил этилишининг турли даражаларида таълим ва фанни рақамлаштиришни таъминлайдиган бўлажак мутахассислар сифатида бўлажак PhD докторантларни рақамли, ахборот–таҳлилий ва ахборот–тадқиқот компетенцияларини ривожлантиришнинг аҳамияти замонавий талабларни ҳисобга олган ҳолда докторантларни тайёрлашда рақамли очиқ тизимлардан фойдаланишнинг назарий ва услубий асосларини асослаш заруратидан иборат бўлган тадқиқот муаммосини ҳал қилишни талаб қилади.
Юқори малакали кадрлар тайёрлаш ҳар қандай мамлакатда илм–фан ва таълим ривожининг муҳим таркибий қисмидир, шунинг учун турли мамлакатларда бундай мутахассисларни тайёрлаш тажрибасини таҳлил қилиш ва қиёслаш хорижий мутахассисларни жорий этиш мақсадида илғор жаҳон тажрибасини аниқлашга ёрдам беради.
Турли илмий манбалар, университет веб–сайтлари ва давлат ҳужжатлари таҳлили асосида турли мамлакатларда фалсафа доктори (PhD) ва фан докторларини тайёрлаш тажрибаси кўриб чиқилди.
Швеция таълим тизими дунёдаги энг ривожланган таълим тизимларидан бири ҳисобланади, у очиқлик билан ажралиб туради, чунки очиқ рақамли тизимлардан фойдаланиш ахборот–коммуникация компетенциясини, маданий ва лингвистик таълимни ривожлантириш, кенг доирадаги мутахассисларни тайёрлаш ва ишга жойлаштиришни таъминлайди [4].
Очиқ таълим элементларини жорий этиш:
очиқ таълим технологияларидан фойдаланиш нафақат айтиб бериш имкониятини яратади, балки қисқа муддатда ижобий натижа берадиган муайян вазиятни тақлид қилиб, визуал тарзда намойиш этиш;
очиқ таълим элементлари умрбод таълим учун фаол қўлланилиши мумкин;
ўқув материалларини электрон шаклда нашр этиш (дарсликларнинг рақамли форматлари, талабалар, ўқитувчилар учун услубий қўлланмалар) пулни тежашга ёрдам беради, материаллар эркин фойдаланишга жойлаштирилади, бу эса, кўпроқ қизиқувчилар учун фойдаланишни осонлаштиради.
Бизнинг фикримизча, бу очиқ таълим инсоннинг таълим имкониятларини кенгайтириш ва барча даражадаги, ички ва ташқи алоқаларнинг барча турлари ва турларида таълим тизимининг очиқлиги ва бирлигини сифат жиҳатидан янги даражасини яратишга қодир.
Очиқ таълимнинг асосий мақсади талабаларни рақамли жамият шароитида ижтимоий ва касбий ҳаётда тўлиқ ва самарали иштирок этишга тайёрлашдир. Очиқ таълимнинг асосий хусусиятлари қуйидагилардир: сифат, олдиндан кўриш хусусияти, мослашувчанлик, қулайлик, ижодкорлик.
Ушбу тизимда ўқув жараёни очиқ ва ижодий бўлади, ахборот ресурсларидан эркин фойдаланиш, танлаш эркинлиги, индивидуал ёндашув, дунёни биргаликда ижодий излаш учун шароитлар яратилади. Шу сабабли, очиқ таълим жамиятни ахборотлаштириш жараёнининг ажралмас таркибий қисми бўлиб, таълим жараёнларини бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга изчил ўтишнинг умумий тенденциясини, таълимни ривожлантиришнинг ҳал қилувчи ахборот–коммуникация асосларини шакллантиришни акс эттиради.
Очиқ таълим тизими анъанавий ва ноанъанавий таълимнинг бирлиги нуқтаи назаридан эмас, балки фақат анъанавий таълим тизимига муқобил сифатида қаралади. Очиқ таълим тизимининг тадқиқотчилар ўртасидаги ижтимоий гуруҳларнинг турли эҳтиёжларига мос равишда таълим муҳитини моделлаштириш ва қуриш имконини берадиган ижтимоий–педагогик жиҳатлари ўрганилмаган.
Ҳозирги вақтда Yeвропада ёш олимлар манфаатларини лобби қилиш, тадқиқот ишларининг ижтимоий аҳамиятини ошириш устувор мақсадга айланган.
Илмий–педагогик маълумотлар илмий тадқиқот ва ўқув фаолиятини, фан ва амалиётни боғлайдиган асосий бўғинга айланади. Илмий–амалий маҳаллий ва хорижий ахборот манбаларидан кенг фойдаланишни таъминлаш, инновацион тажриба, ишланмалар, илғор педагогик технологиялар билан тезкор танишиш учун ягона ахборот маконини яратиш таълим соҳаси раҳбарлари олдида турган устувор вазифалардан биридир. Зеро таълимни бошқариш самарадорлиги, таълим ва тарбия сифати, педагогик тадқиқотларнинг самарадорлиги кўп жиҳатдан илмий–педагогик маълумотларнинг ишончлилиги, самарадорлиги ва тўлиқлигига боғлиқдир.
Илмий нашрларнинг илмиёметрик маълумотлар базалари илмий тадқиқот натижаларини тарқатишнинг муҳим воситаси ҳисобланади. Илмий жамоатчилик орасида олимларнинг илмий ишларига энг яхши баҳо бошқа тадқиқотчилар томонидан келтирилган иқтибослар эканлиги исботланган ва бу нашрларнинг фан учун қанчалик қимматли ва долзарб эканлигини исботлайди. Айрим олимлар халқаро илмиёметрик маълумотлар базаларини баҳолаш мезонларини белгилайдилар ва уларнинг таъсири, хусусан, Scopus, Web of Science, Google Scholar каби маълумотлар базалари илмий соҳада нуфузли ҳисобланади. Бундай илмиёметрик маълумотлар базалари бепул ёки тижоратдир, хусусан, Web of Science ва SciVerse Scopus тижорат халқаро тизимлари сезиларли миқдордаги нашр этилган ишларга пуллик кириш ҳуқуқига эга [7].
Scopus ва Web of Science илмиёметрик тизимлари олимлар, илмий жамоаларнинг иқтибослари ва рейтингларини кузатиш, илмий нашрларнинг таъсир факторини ва уларнинг билимнинг турли соҳаларига таъсирини аниқлаш учун ишлатилади. Тадқиқотчилар учун психологик–педагогик тадқиқотлар ўтказишнинг ўзига хос хусусиятларига тўлиқ мос келадиган маълум иқтибос кўрсаткичларини асослаш, танлаш ва улардан фойдаланиш муҳимдир. Муайян муаллифнинг асарларига ҳаволаларнинг кўплиги унинг тадқиқотлари натижаларига бўлган долзарблиги ва талабини ва ушбу тадқиқотчи ёки илмий жамоанинг илмий жамоатчиликда машҳурлигини кўрсатади.
Ҳозирги вақтда кўплаб халқаро илмиёметрик маълумотлар базалари омма учун очиқ. Агар олимлар очиқ киришнинг илмиёметрик тизимлари билан ишлашнинг ўзига хос хусусиятларини билсалар, улар ўз хизматларидан ўзларининг илмий тадқиқотларини олиб боришлари учун фойдаланишлари мумкин, бу уларнинг ишлари сифати ва уни амалга оширишга сарфланадиган вақтни қисқартиришда намоён бўлади. Масалан, илмий мақола тайёрлаш учун олимлар бир қатор кетма–кет ҳаракатларни бажаришлари, хусусан, берилган мавзу бўйича нашрларни танлаш, уларни таҳлил қилиш ва тизимлаштириш, библиографик тавсифни тузиш ва ҳоказо. Яъни, илмиёметрик маълумотлар базаларининг хизматлари ушбу жараённи автоматлаштириш ва нашрни чоп этишга тайёрлаш муддатини тезлаштириш имконини беради.
Ҳозирги вақтда электрон ижтимоий тармоқлар тадқиқотчилар мулоқот қилиш, маълумот тўплаш ва узатиш, ўқув, илмий, ижтимоий аҳамиятга эга муаммоларни ҳал қилиш учун ўз ижодий салоҳиятидан фойдаланиш, ғояларни шакллантириш ва ҳоказоларда қўшимча имкониятларга эга бўлган воситадир.
Тармоқларнинг жозибадорлигининг асосий омиллари машҳурлик, бепул рўйхатдан ўтиш, сайт тилини танлаш имконияти, чатнинг мавжудлиги, бепул хизматлар ҳисобланади. Шунингдек, электрон ижтимоий тармоқлардан шахсий саҳифада жойлаштирилган маълумотларни ўрганиш орқали инсоннинг қизиқишлари, хоҳиш–истаклари, мулоқот доираси, ички дунёсини чуқурроқ тушуниш учун фойдаланиш мумкин [11].
Семенец А.В. ва Мартсенюк В.П.[10] илмий ижтимоий тармоқлар ва очиқ регистрларда фойдаланувчи профили маълумотларини яратиш ва интеграциялаш учун ёндашувни таклиф қилди. Ушбу ёндашувдан фойдаланиш илмий–педагогик ходимнинг илмий нашрлари ва тадқиқот ишлари тўғрисидаги маълумотларни жаҳон илмий ҳамжамиятига максимал даражада тақдим этишни таъминлайди. Шундай қилиб, тадқиқотчи маҳаллий ва хорижий ташкилотлар ёки олимлар билан ҳамкорликни кенгайтириш учун катта имкониятларга эга бўлади.
Тадқиқотларда [8, 12] таълим жараёнига электрон ижтимоий тармоқларни жорий этишнинг афзалликлари қуйидагилардан иборат эканлиги кўрсатилган:
Тадқиқотчи–докторвнтларнинг улардан фойдаланишга қизиқиши ва мотивацияси;
қулай интуитив интерфейс;
умумий мавжудлик ва бепул;
тадбирларни режалаштириш, таклифномаларни юбориш, эслатмаларни ўрнатиш функцияларининг мавжудлиги;
тезкор хабарлар ва мултимедиа маълумотларини алмашиш имконияти;
тармоқ иштирокчилари (ўқитувчилар, ота–оналар, талабалар) ўртасида синхрон (бир вақтнинг ўзида) ва асинхрон (вақт ва маконда тақсимланган) алоқани қўллаб–қувватлаш;
маълумотлар ва маълумотларни қидириш имконияти; турли қурилмалардан (шахсий компьютер, планшет, смартфон ва бошқалар) кириш имконияти.
Оммабоплиги туфайли электрон ижтимоий тармоқлар гуруҳда ишлаш, муҳокама қилиш, вазиятли муаммоларни ҳал қилиш ва таҳлил қилиш, маслаҳат олиш усуллардан фойдаланишга имкон берувчи яхши дидактик восита бўлиши мумкин. Шунингдек, электрон ижтимоий тармоқлар ёрдамида муҳим ахборот таъсирини амалга ошириш мумкин, бу эса, онгнинг кенгайишига, ушбу тармоқлар фойдаланувчиларининг дунёқарашининг ўзгаришига олиб келади.
Хулоса, электрон ижтимоий тармоқларнинг ҳақиқий мазмунини таҳлил қилиш натижасида илмий тадқиқот олиб боришда кучли воситага айланиши шубҳасиз.