3- bo’lim. Transport vositalarini ekspluatatsion xususiyatlari

Avtomobilning harakat vaqtidagi yonaki sirpanishi

Avtomobil harakat vaqtida yonaki kuchlar ta’sirida yon tomonga sirpanishi mumkin. Amalda avtomobilning oldingi yoki ketingi o‘qi ko‘proq sirpanadi. SHuning uchun avtomobil biror o‘qining sirpanishiga nisbatan turg‘unligini ko‘rib chiqamiz.

G‘ildirakning yon tomonga sirpanmasdan g‘ildirash sharti:

(1)

bu erda z – normal reaksiya;

x – urinma reaksiya;

y- yondan ta’sir etuvchi kuch.

(1) formuladan ko‘rinib turibdiki, g‘ildirak bilan yo‘l o‘rtasidagi tishlashish kuchi qancha katta bo‘lib, urinma reaksiya x shunchalik kichik bo‘lsa, g‘ildirakni yonaki sirpanishi majbur qiluvchi kuch y shuncha katta bo‘ladi. SHuning uchun etakchi bo‘lmagan o‘q turg‘unroq, chunki x faqat g‘ildirashga qarshilikdan iborat. Agar o‘qda tortuvchi yoki tormozlovchi kuch mavjud bo‘lsa, x kattalashadi, (1) formulada ildiz ostidagi ifoda kichrayadi va o‘q juda kichik kuch ta’sirida ham yon tomonga suriladi.

G‘ildirak va yo‘l o‘rtasidagi tishlashishdan to‘la foydalanilsa, ya’ni bo‘lsa, o‘qni yonga sirpanish uchun minimal u kuchi kerak bo‘ladi.

Ekspluatatsiyada uchraydigan faktorlarning avtomobil turg‘unligiga ta’siri

1. 
   Solishtirma tortish kuchi
   
2. 
   SHinaning solishtirma bosimi
   
3. 
   G‘ildiraklar izining mos kelish koeffitsienti
   
4. 
   Qo‘shimcha qarshilik
   
5. 
   Urinma kuch
   
6. 
   Differensial mexanizm
   
7. 
   Ishqalanish koeffitsienti
   
8. 
   SHinaning koeffitsienti
   
9. 
   Osmalar
   

Transport vositalarining o‘tuvchanlik xususiyati

Avtomobilning yo‘l to‘siqlaridan o‘tuvchanlik ko‘rsatkichlari

Avtomobilning o‘tuvchanligi deb, uning og‘ir yo‘l sharoitida va yo‘lsiz joylarda harakatlana olishiga aytiladi.

Avtomobilning harakati uning yo‘l sharoitiga mos emasligi, g‘ildiraklarning yo‘l bilan tishlashishi etarli emasligi, dvigatelь quvvatining kamligi va boshqa sabablarga ko‘ra yomonlashishi mumkin. Avtomobillar yo‘l to‘siqlaridan o‘tuvchanligiga qarab uch gruppaga bo‘linadi:

1. 
   normal o‘tuvchan avtomobillar – oldingi o‘qi etakchi bo‘lmagan ikki va uch o‘qli (4x2tip) avtomobillar;
   
2. 
   yuqori o‘tuvchan avtomobillar – hamma o‘qlari etakchi bo‘lgan ikki va uch o‘qli (4x4, 6x6) avtomobillar;
   
3. 
   o‘ta yuqori o‘tuvchan avtomobillar – maxsus komponovka yoki konstruksiyaga ega bo‘lgan hamma o‘qi etakchi to‘rt yoki undan ko‘p o‘qli hamda yarim gusenitsiali va amfibiya avtomobillar. O‘tuvchanlik ko‘rsatkichlari geometrik va tortish yoki tayanch tishlashish ko‘rsatkichlariga bog‘liq. Bundan tashqari, haydovchining malakasiga ham bog‘liq. SHuning uchun avtomobilni loyihalash vaqtida uning qanday yo‘l va ob-havo sharoitlarida ishlashini hisobga olish kerak.
   

O‘tuvchanlikning geometrik ko‘rsatkichlari

O‘tuvchanlikning geometrik ko‘rsatkichlariga avtomobilning eng pastki nuqtasidan yo‘l betigacha bo‘lgan oraliq oldingi va ketingi o‘tuvchanlik burchaklari; yo‘l to‘siqlarining bo‘ylama va ko‘ndalang radiuslari; o‘tiladigan ostonaning maksimal balandligi kiradi.

O‘tuvchanlikning tayanch-tishlashish ko‘rsatkichlari

O‘tuvchanlikning tayanch-tishlashish ko‘rsatkichlariga tortish va tishlashish shartlari bo‘yicha maksimal dinamik faktorlar , avtmobilning orqa ilmog‘idagi tortish kuchi oldingi va ketingi g‘ildiraklar izining mos kelish koeffitsienti kiradi.

Tortish sharti bo‘yicha avtmobilning maksimal dinamik faktori avtomobilning to‘xtamasdan harakatlanish qobiliyatini ko‘rsatadi. Uning qiymatini kattalashtirish uchun tortish kuchini oshirish, avtomobilning umumiy og‘irligini kamaytirish kerak.

G‘ildirak yo‘l bilan tishlashish sharti bo‘yicha maksimal dinamik faktor avtomobilning etakchi g‘ildiraklar shataksiramagan holda harakatlanishini ta’manlaydi.

Ma’lumki, avtomobilning turg‘unligi uning harakat xavfsizligi bilan bog‘liq. Avtomobilni ekspluatatsiya qilish tugaguncha harakat xavfsizligini saqlash zarur. Avtomobilning turg‘unligiga shinaning texnikaviy holati ko‘proq ta’sir etadi. SHina protektorining eyilishi g‘ildiraklarning er bilan tishlashini kamaytiradi bu esa uning yonga sirpanishini oshiradi. SHu sababli, shinaning protektori yo‘l qo‘yilganidan ortiqcha yoyilganda avtomobillarni yo‘lga chiqarish man etiladi.

Tormozning noto‘g‘ri sozlanishi o‘ng va chap g‘ildiraklarda har xil tormozlash momenti hosil qiladi, bu burovchi moment avtomobilning turg‘unligini yo‘qotishi mumkin. Ayniqsa oldingi g‘ildiraklardagi tormozlash kuchlarining notekisligi ketingi g‘ildiraklardagidan xavfli bo‘ladi. agar avtmobilning ketingi o‘ng g‘ildiragi tormozlangan bo‘lsa, avtomobil to‘g‘ri chiziqli harakatidan o‘nga og‘adi. Bu holda inersiya kuchi va o‘ng g‘ildirakkacha bo‘lgan masofa hamda avtomobil troektoriyasini o‘zgartiruvchi moment kamayadi. Agar oldingi o‘ng g‘ildirak tormozlansa, avtomobil o‘z troektoriyasidan o‘ng o‘ngga og‘adi. Bunda elka va burovchi moment ko‘payib avtomobil avtomobil turg‘unligini batamom yo‘qotadi. Bunday hol avtomobilning bir tomondagi g‘ildiraklari sirpanchiq erda, boshqa tomondagi g‘ildiraklari esa tishlash koeffitsienti katta bo‘lgan erda harakatlanganida tormozlansa ham sodir bo‘lishi mumkin. Avtomobilning ko‘ndalang turg‘unligi kuzovdagi yukning noto‘g‘ri joylashishi natijasida ham buziladi. Agar yukning og‘irlik markazi avtomobilning bo‘ylama o‘qida yotmasa, tormozlash paytida hosil bo‘lgan kuchi elkada burovchi moment hosil qiladi. Tormozlash paytida oldingi g‘ildiraklar blokirovka qilingan bo‘lsa, momenti avtomobilni buradi, elka kamayib, nolga tenglashganda avtomobilning burilishi to‘xtaydi. Ketingi g‘ildiraklar blokirovka qilingan bo‘lsa, kattalashib avtomobilning yonaki sirpanishiga sabab bo‘ladi.

Adabiyotlar:

1. S.M.Qodirov, M.O.Qodirxonov.

Dvigatel va avtomobillar nazariyasi.

O‘qituvchi 1981 (269-275 betlar)

2. A.S.Litvinov, YA.E.Farobin Avtomobili. Teoriya ekspluatatsionnыx svoystv
M.Mashinostroenie i dr. Teoriya konstruksiya avtomobilya M.Mashinostroenie, 1979 g. (str. 109…119)

Mavzu: 2.6. “Transport vositalarining o‘tuvchanlik xususiyati”

“Transport vositalarining o‘tuvchanlik xususiyati” mavzusi bo‘yicha tayanch so‘zlar.

1. 
   O‘tuchanlik
   
2. 
   Normal o‘tuvchanlik
   
3. 
   YUqori o‘tuvchanlik
   
4. 
   O‘ta yuqori o‘tuvchanlik
   
5. 
   Oraliq
   
6. 
   O‘tuvchanlik burchaklari
   
7. 
   Bo‘ylama va ko‘ndalang radius
   
8. 
   Etaklanuvchi g‘ildirak
   
9. 
   Etaklovchi g‘ildirak
   
10. 
    Maksimal dinamik faktor
    

Bu faktor etakchi g‘ildirakka to‘g‘ri kelgan massani oshirish, g‘ildirakning yo‘l bilan tishlashishini yaxshilash hisobiga amalga oshadi. Ularga o‘z navbatida shina konstruksiyasini mukammallashtirish, etakchi o‘qlar sonini oshirish va hokazolar ta’sir ko‘rsatadi.

Avtomobilning orqa ilmog‘idagi solishtirma tortish kuchi irmoqdagi maksimal tortish kuchi ning avtomobil og‘irligiga nisbati bilan aniqlanadi:

Bu o‘lcham yo‘lning muvaqqat ortiqcha qarshiligini dvigateldagi zapas quvvat hisobiga engish qobiliyatini ko‘rsatadi. ning qiymati avtomobilni shatakka olish vaqtida aniqlanadi. Tortuvchi va shatakka olinayotgan avtomobillar o‘rtasidagi trosga dinamometr ulanadi. Harakat vaqtida shatakka olingan avtomobil tortuvchi avtomobil to‘xtab qolguncha yoki uning g‘ildiraklari shataksiray boshlagunga qadar asta-sekin tormozlanadi.

SHinaning solishtirma bosimi g‘ildirakka ta’sir etuvchi og‘irlikning shinani yo‘ldagi kontakt izi yuzasiga nisbati bilan o‘lchanadi. ni aniqlash uchun avtomobilning g‘ildiragi domkrat bilan ko‘tariladi, shisha protektoriga siyox surtiladi va g‘ildirak ostiga oq qog‘oz qo‘yib, erga tushiriladi hamda qog‘ozda qolgan izning yuzasi aniqlanadi. Solishtirma bosim qiymatini shinaning damlanish darajasini kamaytirish, g‘ildiraklar sonini oshirish, katta diametr va maxsus keng shinalar ishlatish bilan kamaytirish mumkin.

1-rasm. Oldingi va ketingi g‘ildiraklar ishning mos kelish koeffitsientini aniqlash.

Oldingi va ketingi g‘ildiraklar izlarining mos kelish koeffitsienti

oldingi g‘ildiraklar orasidagi ketingi g‘ildiraklar izi orasidagi masofalar nisbati bilan o‘lchanadi(rasm-1). Agar va masofalar mos kelsa, orqa g‘ildiraklar oldingi g‘ildiraklar bosgan izdan boradi va ularning g‘ildirashiga qarshilik minimal bo‘ladi. Agar bo‘lsa, ketingi g‘ildiraklar oldingi g‘ildiraklar izini buzish va yangi yo‘l ochish uchun qo‘shimcha energiya sarf qiladi. SHuning uchun ortiqcha qarshilikni enguvchi avtomobillar ketingi o‘qining ikkala tomonida bittadan g‘ildirak qoldirib qarshilik kamaytiriladi.

Avtomobil agregat va uzellarining konstruksiyasi uning yo‘l to‘siqlaridan o‘tuvchanligiga ta’sir etadi. Avtomobilda mustaqil va balansirli osmalarning qo‘llanishi g‘ildiraklarning yo‘l notekisligiga moslashishini yaxshilaydi va uning to‘siqlarni engish qobiliyatini oshiradi. G‘ildiraklarning shataksiramasligi uchun o‘qlarda katta ishqalanishli differensial qo‘llaniladi, chunki bu differensial shataksirayotgan g‘ildirakka katta burovchi moment, aylanayotgan g‘ildirakka esa kichik burovchi moment uzatib avtomobilni shu yo‘ldan o‘tishini ta’minlaydi.

Avtomobil konstruksiyasi va ekspluatatsion omillarning o‘tuvchanlikka ta’siri

Avtomobilning quyidagi mexanizmlari o‘tuvchanlikning sifatini belgilaydi:

1. 
   Differensial mexanizmi
   
2. 
   Osma va amortizatorlar
   
3. 
   Transmissiya konstruksiyasi
   

Avtomobil nam tuproqda va shunga o‘xshash erlarda harakatlanganda yoki biror etakchi g‘ildirak to‘siqqa tiqilib qolganda differetsial mexanizmi o‘tuvchanlikka salbiy ta’sir ko‘rsatadi. CHunki bu mexanizm shataksirayotgan g‘ildirakka burovchi momentni o‘tkazadi, er bilan yaxshi ilashib turgan g‘ildirakka esa, momentni o‘tkazmaydi. Natijada loy yoki yumshoq erdagi g‘ildirak shataksiraydi, avtomobilning harakati sustlashadi va o‘tuvchanligi pasayadi. Bu holni yo‘qotish uchun avtomobillarda ishqalanishi ko‘p bo‘lgan differensial mexanizmlari ishlatiladi.

Misol tariqasida GAZ-66 avtomobilida yuqori ishqalanishga ega bo‘lgan kulochokli differensial ishlatiladi.

Osma va amortizatorlar konstruksiyasi, ya’ni ularni yo‘l sharoitiga moslanganligi ham o‘tuvchanlik sifatini yaxshilaydi. CHunki osma yoki amortizator har qanday sharoitda g‘ildirakning vertikal holatini ta’minlashi zarur. Bu esa g‘ildirakka ta’sir etayotgan normal kuchdan effektiv foydalanishga imkon beradi. Natijada g‘ildiraklarning shataksirashi kamayadi.

Avtomobilning yomon yo‘l sharoitida tekis harakat qila olishi ham o‘tuvchanlikni ko‘p jihatdan belgilaydi. Bu holni avtomobilning transmissiyasi ta’minlaydi.

Avtomobil og‘ir yo‘l sharoitlarida ishlaganda uning etakchi g‘ildiraklari katta kuch sarflashi kerak bo‘ladi. SHuning uchun dvigatel quvvatini kamaytiruvchi va transmissiya qarshiligini orttiruvchi hamma faktorlar (detallarning eyilishi, o‘t oldirish sistemasining kamchiliklari, agregatlardagi turli nuqsonlar, past sifatli yonilg‘i hamda moylarning ishlatilishi va h.k.) avtomobilning o‘tuvchanligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.

Avtomobilning qarshiliklarni enga olish qobiliyati etakchi g‘ildiraklarning yo‘l bilan tishlashishiga va g‘ildirashga qarshilik kuchiga bog‘liq. Harakat vaqtida g‘ildirak tuproqqa uning yuk ko‘tarish qobiliyati tugaguncha botadi. G‘ildirak qanchalik chuqur botsa, uning g‘ildirashiga qarshiligi shuncha ortadi. G‘ildirakning yo‘lga solishtirma bosimini kamaytirish uchun uning shinadagi bosimini kamaytirish, diametri va profilini kattalashtirish g‘ildiraklar sonini ko‘paytirish zarur. YUqori o‘tuvchan avtomobillarga katta diametr va profilli maxsus shinalar o‘rnatiladi. Ulardagi ichki bosim yo‘lning qattiqligiga qarab 0,5 kg/sm (0,05 Mpa) gacha o‘zgarishi mumkin. Haydalgan, yomg‘irdan keyin juda yumshagan erlarda, qum va qorda yurish uchun avtomobilda maxsus keng profilli va past bosimli, arkali ishlatiladi. Bunday shinaning kontakt yuzasi oddiy shinalarnikiga nisbatan 2,5 ... 4 marta katta, lekin ularning xizmat qilish muddati qisqa.

SHinaning yo‘l bilan tishlashish koeffitsientini oshirish uchun uning protektori har xil shaklli qilib yasaladi. Bundan tashqari, qishda g‘ildiraklarga sirpanishga qarshilik ko‘rsatuvchi zanjirlar maxkamlanadi. YOmon yo‘llarda botib qolgan avtomobil chig‘ir yoki o‘zi chiqarar moslamalar yordamida tortib chiqariladi.

Adabiyotlar:

1. 
   Qodirov S.M., Qodirxonov M.O.
   Dvigatel va avtomobillar nazariyasi
   Toshkent. O‘qituvchi 1981 y.
   
2. 
   A.S.Litvinov. YA.E.Farobin
   Avtomobilь. Teoriya ekspluatatsionnыx svoystv.
   Moskva. Mashinostroenie 1989 (str. 212-220)
   
3. 
   V.A.Ilarionov i dr.
   Teoriya i konstruksiya avtomobilya
   Mashinostroenie 1979g. (str. 138 …147)
   
   
   

Mavzu: 2.7. “Transport vositalarining yurish ravonligi xususiyati”

“Transport vositalarining yurish ravonligi xususiyati” mavzu bo‘yicha tayanch so‘zlar:

1. 
   YUrish ravonligi
   
2. 
   Mikroprofil
   
3. 
   Makroprofil
   
4. 
   YUrish ravonligi o‘lchagichlari
   
5. 
   Inson organizmining tebranish chastotasi
   
6. 
   YUrish ravonligini aniqlash
   
7. 
   Bir massali sistemaning tebranishi
   
8. 
   Erkin tebranma harakat
   
9. 
   Majburiy tebranma harakat
   
10. 
    Differensial tenglama
    
11. 
    Tebranish amplitudasi
    
12. 
    Tebranish davri
    
13. 
    Burchakli chastota
    
14. 
    Tebranish tezligi
    
15. 
    Tebranish tezlanishi
    
16. 
    Tebranishning o‘sish tezligi
    
17. 
    Tebranish chastotasi
    
18. 
    Ressorlangan massa
    
19. 
    Ressorlanmagan massa
    
20. 
    Osmaning keltirilgan bikrligi
    
21. 
    Texnik holat
    
22. 
    Avtomobilga qo‘yilgan yuk
    
23. 
    SHinaning elastikligi
    

Transport vositalarining yurish ravonligi xususiyatlari

Avtomobilning yurish ravonligi xususiyati deb, har qanday yo‘l sharoitida uzoq vaqt davomida notekis yo‘llarda ekspluatatsion tezlik bilan haydovchi va passajirlarni ortiqcha yoqimsiz hissiyotlarni gallayontirmasdan va charchatmasdan, hamda avtomobil agregat va detallarini ortiqcha dinamik yuklantirmasdan yura olish qobiliyatiga aytiladi.

Ma’lumki, harakat paytida majburiy tebranma harakatning kelib chiqish sababi: bu g‘ildirak bilan er orasidagi notekislik, g‘ildiraklarning notekis aylanishi shuningdek shinaning bir jinsli bo‘lmaganidir.

Past va balandliklarning uzunlik to‘lqini 100 m dan 10 sm gacha bo‘lsa, bunday yo‘lni mikroprofil deyiladi. Bu esa asosan kuch manbay bo‘lib avtomobilning osmalarini tebranma harakat qilishga majbur etadi.

Uzunlik to‘lqini 25 m dan ortiq bo‘lsa makroprofil deyiladi.

Avtomobilnning yurish ravonligi o‘lchagichlari va ko‘rsatkichlari

Avtomobil agregatlari bir –biri sharnirli yoki elastik biriktirilgani sababli harakat vaqtida yo‘nalishda tebranadi. Tebranish sabablaridan biri qiymati va yo‘nalishi o‘zgaruvchi kuchlar ta’siridir. Tebranish bir tomondan passajirlar va haydovchida yomon tuyg‘u hosil qilsa, ikkinchi tomondan detallarning eyilishini kuchaytiradi. Tebranish vaqtida avtomobilning harakatiga qarshilik ortgani sababli uning yonilg‘i sarfi ko‘payadi. Haydovchi notekich yo‘llarda tezlikni kamaytirishga majbur bo‘ladi, shunda avtomobilning ish bajarish qobiliyati ham pasayadi.

Avtomobilning tebranishi quyidagi o‘lchamlarga bog‘liq:

a) tebranish amplitudasi

b) tebranish chastotasi

v) tebranish tezlanishi

g) tebranish tezlanishining vaqt birligi ichida o‘zgarishi

Bu ko‘rsatkichlar laboratoriya va yo‘l sharoitida o‘tkazib aniqlanadi.

Bir massali sistemaning tebranishi

Tebranishga har xil faktorlarning ta’sirinin o‘rganish uchun bitta erkinlik darajasiga ega bo‘lgan jism tebranishini tekshiramiz.

m massali jism bikrlikka ega prujinaga maxkamlangan bo‘lsin. Prujinaga yuk qo‘yilmasdan oldin jism 1 holatda bo‘ladi. YUk qo‘yilgandan keyin esa uning og‘irligi kuch ta’sirida siljishga ega bo‘ladi (II-holat). Jismni muvozanatdan chiqarish uchun prujina siqib, keyin qo‘yib yuboriladi va uning erkin tebranma harakati hosil qilinadi.

Erkin tebranma harakat tiklovchi kuch ta’sirida hosil bo‘ladi. Majburiy tebranma harakat – tiklovchi va ta’sir qiluvchi kuch ta’sirida sodir bo‘ladi.

III holat oraliq bo‘lib, pastdan yuqoriga kuch ta’sir etadi.

Bu erda:

jism og‘irligi

prujina bikrligi

jism og‘irligi ta’sirida

neytral holatga nisbatan jismning surilishi

Bu kuch jismning harakati davomida og‘irlik kuchiga va inersiya kuchining yig‘indisiga teng.

Ko‘rilayotgan holatda (III holatda) harakat sekinlanuvchan bo‘lgani uchun formula oldiga (-) ishora qo‘yiladi.

Bundan: yoki

Bu differensial tenglama bo‘lib, erkin so‘nmaydigan harakat tenglamasidir.

Bu tenglama quyidagi echimga ega:

; [sek]

bo‘lgani uchun

(1)

bu erda:

tebranish amplitudalari tebranish davrida jismning o‘z muvozanat holatidan maksimal chetga chiqishi amplituda deyiladi.

t – tebranish davri; [sek]

tebranish jarayonida jismning o‘z holatiga qaytib kelish vaqti-tebranish davri deyiladi.

w – erkin tebranishning burchakli chastotasi (1) tenglamadan garmonik tebranishdagi yurish ravonligi o‘lchamlarini aniqlash mumkin.

Tebranish tezligi:

[sm/s]

Tebranish tezlanishi:

[]

Tebranishning o‘sish tezligi:

[]

Tebranish chastotasi:

[]

Osmaning statik deformatsiyasi qanchalik katta bo‘lsa, osma shunchalik yumshoq bo‘ladi, avtomobilning komfortabelligi esa ortadi.

Avtomobilning tebranishi

Avtomobil ko‘p massali sistema bo‘lgani uchun uning tebranishi juda murakkabdir. Qabul qilingan ekvivalent tebranish sistemasi ressoralangan massa , ressoralanmagan massalar va bikrlikka ega bo‘lgan osmalardan, bikrlikka ega bo‘lgan shinalardan hamda qarshilikli amortizatorlardan iborat; osma sharnirlari va ressora listlari o‘rtasida quruq yoki yarim quruq, shinalarda esa molekulalararo bog‘lanish mavjud. Kuzov va o‘qlar oltita erkinlik darajasiga ega (uchta chiziqli va uchta burchakli). Tebranishga ta’sir etuvchi faktorlarning ko‘pligi uni analitik usulda tekshirishni juda qiyinlashtiradi, shuning uchun avtomobilning konstruktiv faktorlari soddalashtiriladi. Avtomobilning ressoralanmagan massalar miqdori ressorlangan massalar miqdorining 15 ... 20 % ni tashkil qiladi, ressorlar qattiqligi esa shinanikidan 3 ... 7 marta kam. Demak, ressorlanmagan massalarning erkin tebranish chastotasi ressorlangan massalarnikidan katta bo‘ladi. SHuning uchun ressoralanmagan massalarning kuzov tebranishiga ta’siri hisobga olinmaydi, osmaning elastik elementlari va shina bikrligi esa keltirilgan bikrlik bilan almashtiriladi.

Osmaning keltirilgan bikrligi deb, berilgan yuk ta’sirida xaqiqiy osma kabi deformatsiyaga ega bo‘lgan, sohta elastik element bikrligiga aytiladi. Keltirilgan bikrlik quyidagicha aniqlanadi:

ressora va shinaning vertikal bikrligi.

Ressoraning bikrligi shinanikidan bir necha marta kichik bo‘lgani uchun osmaning keltirilgan bikrligi ressoranikidan 15 ... 20 % kas bo‘ladi. Avtomobillar oldingi va ketingi osmalarining bikrligi 200 ... 600 N/sm, shinasining bikrligi 2000 ... 4500 n/sm bo‘ladi.

Avtomobillar yurish ravonligini tekshirishni osonlashtirish uchun uni ikkita erkinlik darajasiga ega sistema deb qabul qilish zarur: birinchisi-vertikal yo‘nalishdagi tebranish; ikkinchisi-ko‘ndalang o‘q atrofida vertikal tebranish. Ikkala xil tebranishlar birgalikda avtomobilning kishi organizmiga ta’sir etuvchi komfortli vaziyatni vujudga keltiradi. Avtomobilning vertikal tebranishi yumshoq osma va amortizator bilan kamaytiriladi. Avtomobilning burchakli tebranishini esa osma konstruksiyasini mukammallashtirish, avtomobil massalarini bo‘ylama o‘q bo‘yicha to‘g‘ri taqsimlash hisobiga kamaytirish mumkin.

Asosiy adabiyotlar:

1. 
   Avtomobillar. Konstruksiya asoslari. Muxitdiinov A.A. va boshq. – T. «Istiqlol nuri», 2016. – 332 b.
   
2. 
   Transport vositalarining tuzilishi (Design of vehicles). Muxitdinov A.A., Sattivaldiev B., Xakimov SH.K. – T. “Ta’lim nashriyoti”, 2014. – 160 b.
   
3. 
   Kodirov S.M. va Kodirxonov M.O. Dvigatel va avtomobillar nazariyasi. Toshkent , «Ukituvchi», 1981 y. 280-283 betlar.
   
4. 
   Mamatov X.M. va boshkalar. Avtomobillar. . Toshkent , «Ukituvchi», 1982 y.391-394 betlar.
   
5. 
   Kodirxonov M.O., Rasulov G.G. Avtomobil nazariyasidan masalalar tuplami. . Toshkent , «Ukituvchi», 1996 y. 48-49 betlar.
   
6. 
   Litvinov A.S., Farobin YA.E. Avtomobilь. Teoriya ekspluatatsionnыx svoystv. Moskva, «Mashinostroenie», 1989 g. 193-200 betlar.
   

Kushimcha adabiyotlar:

1. 
   X.M.Mamatov. Avtomobillar. (Avtomobillar konstruksiyasidan programmalashtirilgan ukuv kullanma). Toshkent, «Ukituvchi», 1986, 15-22 betlar.
   
2. 
   E.V.Mixaylovskiy i dr. Ustroystvo avtomobilya. Moskva. «Mashinostroenie», 1987. 5-14 betlar.
   
3. 
   Agnew.W.G. “Automotive Fuel Economy Improvement”, General Motors Research Publication GMR-3493
   
4. 
   Cole D.E., Harbeck L.T. and Smith D.N. “Delphi Forecast and Analysis of the U.S. Automotive Industry in the 1980’S”, Othee for the study of Automotive Transportation and Industtrial Devolopment Div. of the Institute of s’cience and tech (1991)
   
5. 
   Coon C.W. and Wood C.D. Improvement of Automobile Fuel Economy, - SAE Paper 740969, october, 1984
   
6. 
   Saunders J. SAE-A Truck Fuel Consumption Measurement Procedure: Tupe 1 Test. SAE Australasia. 1984, XI-XII,p 268-271
   
7. 
   Joshida E. Namura H., Hozaki H., etal Jasoline Volatility Hot Weather Driveability of Japanese cars. Motor vehicle technology.
   
8. 
   Dr-Ing. Wolf-Heinrich Hucho. Aerodynamik des Automobiles. 1987
   
9. 
   Hucho W-H., Emmelmann, H-J. Aerodynamische Formoptimierung, ein Weg zur Steigerung der Wirtschaftlichkeit von Nutzfahzeugen.
   
10. 
    Go’’tz, H.Die Aerodynamik des Nutzfahzeuges –Massnahmen rur Kroftstoffeinsporung. Reihe 12, 1987.