3-Amaliy mashg‘ulot. Mavzu: O‘qitishda to‘g'ri tanlangan ilmiy terminologiya hamda tushunchalarni o‘zlashtirish metodlari va texnologiyalari. Termin tanlashning ilmiy pedagogik prinsiplari

O‘quvchilarda tushunchalarning shakllanish jarayoni o‘zining qonuniyatlariga 
egadir. Hozirgi kungacha ularning quyidagilari o‘rnatilgan: 
• o‘quvchilar ongida tushunchalarning shakllanishi- narsa va hodisalarning 
miqdor va sifat hssalarini ketma-ketlikda ochishdagi murakkab va uzoq davom etuvchi 
jarayondir. O‘quvchilar tushunchalarni darrov o‘zlashtira olmaydi, balki, uning 
mazmunini, hajmini, boshqa tushunchalar bilan aloqasini sekin-astalik bilan egallab 
boradi; 
• u yoki bu o‘quv fanini o‘rganishda o‘quvchilarda oldiniga alohida 
tushunchalar shakllanadi, keyin esa tushunchalar tizimi (muayyan mavzu yoki bo‘lim 
bo‘yicha) hosil bo‘ladi; 
• agar fan ichidagi bir tizimning tushunchalarini o‘zlashtirishda boshqa 
tizimdagi tushunchalar bilan ularning o‘zaro bogdiqligi sharti amalga oshirilsa, 
o‘zlashtirilish samaraliroq bo‘ladi; 
• mazkur fan tushunchalarining o‘zlashtirilishida fanlararo bogdanish shartiga 
rioya etilsa, bu jarayon jadallashadi. 
 
4-savol. O‘quvchilarda tushunchalarinig shakllanishida fanlararo 
bog„lanishning roli. 
Zamonaviy ta’lim sharoitida, ilmiy informatsiyalarning hajmi tobora ortib 
borayotgan bir vaqtda, fanlararo aloqani amalga oshirish borgan sari katta ahamiyatga 
ega bo‘lib bormoqda. Fanlararo bogdanish bu o‘rganiladigan o‘quv materiali 
mazmunida, uning strukturasi va ta’lim berish metodlarida ilmiy fanlar o‘rtasidagi 
aloqaning aksidir. Ta’lim jarayonida fanlararo aloqaning odnatilishi diqqatni oshirishga 
sharoit yaratuvchi omillardan biri bodib, fanlarinig o‘zaro bir-biriga odishi, ularning 
integratsiyasi hisoblanadi, bu esa hususiy ilmiy tushunchalarni umumilmiy yoki bir 
qator fanlar uchun umum bodgan tushunchalarga aylanishiga olib keladi. 
Ma’lumki, maktab chizmachilik kursi bevosita aloqador fanlar va shuningdek 
yoddosh fanlar bilan spesifik xarakteri hamda ayrim ilmiy terminlarining itegratsiyasi 
bilan zich yoki sayoz darajada bogdangan. Bu rivojlanishdagi jarayon bodib, hozirgi 

---

kunga kelib bu fan bogdanish kodamining kengligi bilan boshqa fanlardan qolishmaydi, 
mehnat, matematika, tabiatshunoslik, geometriya, tasviriy san’at, fizika, ximiya, 
geografiya va hozirgi kunda informatika bilan chambarchas aloqadadir. Maktab 
chizmachilik kursini odganish davomida fanlarning mazkur aloqalarda bodishi vaqtiga 
qarab ularni uchta guruhga ajratish mumkin: 1. Oldindan aloqada bodgan fanlar; 2. 
Xamohang, birgalikda aloqadagi fanlar va 3. Keyingi aloqada boduvchi fanlar. 
Bu aloqalarini kodib chiqsak. 8 sinfda o‘quvchilar kursning boshida “chizma va 
texnik rasm” tushunchasi bilan tanishadilar, chiziq turlari to‘gdisida tasavvur 
shakllanadi va chizma bajarish (geometrik yasashlar) va ularga odcham qo‘yish 
qoidalarini (standartlar) odganadilar. Kursning ikkinchi yarimida chizma hosil 
bodishining nazariy asoslari(proeksiyalash)ni odganishadi va ularda fazoviy tasavvur 
qilish ko‘nikmasi shakllantiriladi. Kodinishlar (bosh kodinish, ustidan va chap kodinish) 
va aksonometrik (izometrik, dimetrik) proeksiyalar to‘gdisida ma’lumotlar bilan fazoviy 
tasavvur rivojlantiriladi. Kurs yakunida eskizlar to‘gdisida ma’lumotlar qo‘shiladi va bu 
bilan chizma bajarish tartibi ketmaketligiga rioya etishga odgatiladi. 9 sinfda kursning 
boshida olingan ma’lumotlar chuqurlashtiriladi va kengaytiriladi. O‘quvchilar kesimlar 
va qirqimlar (ichki kodinishlar) to‘gdisidagi ma’lumotlar bilan tanishadilar. Ularda 
fazoviy tasavvur dinamikasini oshirishga qaratilgan bir nechta loyihalash masalari 
beriladi. Kursning ikkinchi yarimida ular mashinasozlik chizmachiligiga oid 
ma’lumotlar bilan tanishadilar. Standart detallar, rezba, biriktirish detallari to‘gdisida 
tushunchalarga ega bodishadi va ularni tasvirlanishini va chizmada o‘qishni 
odganishadi. Kurs oxirida yigdsh chizmasi, spesifikatsiya, sxema, qurilish chizmasi 
xaqida tushunchalar olishadi. Ularni bajarish (chizish) to‘gdisida ma’lumotlarga ega 
bodishadi. Shunnig bilan birga kompyuter grafikasi bilan ham tanishadilar. 
 
5-savol. Tushunchalarning o’zlashtirilish darajalari va kriteriyalari. 
Psixologiyada (N. A. Menchinskaya) 4 ta o‘zlashtirish darajalari farqlanadi: 
■ -birinchi daraja narsa va hodisalar haqida «diffuzion-yoyilgan» tasavvurlari 
bilan xarakterlanadi. Bunda o‘quvchi bir narsani ikkinchidan ajrata oladi, amma 
ularning alohida belgilarini kodsata olmaydi; 
■ -ikkinchi daraja o‘quvchining tushunchalarning belgisini farqlay olishi, biroq 

---

muhim belgilarini nomuhimlaridan ajratib bera olmasligi bilan xarakterlanadi; 
■ -uchinchi daraja o‘quvchi tushunchaning barcha muhim belgilarini 
o‘zlashtirganligi, ammo uning hali alohida bittali obrazlar bilan qotib qolganligi bilan 
xarakterlanadi, tushuncha hali umumlashmagan; 
■ - to’rtinchi daraja shunisi bilan xarakterlidir: bunda tushuncha endi 
umumlashgan, oldin tayanch bodgan alohida konkret obrazlar bilan qotib qolmagan, 
mazkur tushunchaning boshqalari bilan muayyan aloqalarini o‘zlashtirganligi, buning 
oqibatida o‘quvchi turli xil masalalarni yechishda tushunchalar bilan amallarni erkin 
bajaradi. 
■ Yuqoridagiga qo‘shimcha qilib yana eng yuqori beshinchi darajani ham 
ajratish zarurdir. Unda turli xil fanlar va tizimlardagi tushunchalararo, ya’ni, fanlararo 
aloqaning odnatilishi bilan xarakterlanadi. Bu darajada tushunchalarning yuqori 
darajadagi umumiyligi va ijodiy kodinishdagi masalalarni yechishda, ular bilan amallar 
bajara olish bilan xarakterlanadi. 
■ Tushunchalarning o‘zlashtirilish jarayonining mohiyati tushunchaning 
mazmuni, uning hajmi va aloqalarini o‘zlashtirishdan iboratdir. Shuningdek, ular bilan 
amallar bajara olish malakasini egallashini ham aks etadi. 
■ O‘quvchilarda o‘zlashtirilgan tushunchalar sifatini va uni shakllantirish uchun 
qodlanilayotgan 
usullarning 
samaradorligini 
baholash 
uchun, 
tushunchalarni 
o‘zlashtirilish kriteriyasini bilish kerak. Bular tushunchaning mantiqiy kategoriya 
sifatidagi asosiy xarakteristkasi va ularning shakllanish jarayonining mohiyatini tahlil 
qilishdan kelib chiqib, tushunchaning o‘zlashtirilish kriteriyasi sifatida quyidagilarni 
ajratib kodsatish mumkin: 
A) tushunchaning mazmunini todiq o‘zlashtirilganligi; 
B) bilish va amaliy xarakterdagi masalalarni yechishda tushunchalar bilan amallar 
bajarish malakasi; 
V) tushunchalarni klassifikatsiyalash, bir biri bilan ularning to‘gdi munosabatlarini 
keltirish malakasi;