3-боб. Ташқи савдони давлат томонидан тартибга солиш ва бошқариш йўллари §

«Кўнгилли» экспорт чеклашлари 
Мутахассисларнинг фикрича, экспорт квоталарининг муҳим турларидан 
бири кўнгилли экспорт чеклашлари (КЭЧ) ҳисобланади. КЭЧ ҳолатида 
экспортѐр-давлат «кўнгилли» равишда бошқа мамлакатга олиб чиқадиган 
маҳсулоти ҳажмини чегаралайди ва ҳамкор тазийқи остида минимал импорт 
нархларини ўрнатади. Бундай амалиѐт АҚШ ва Европа Иттифоқида Япония 
товарлари (автомобиллар, электроника, пўлат)га нисбатан кенг қўлланилади. 
Ҳозирги пайтда жаҳонда бундай турдаги 100 дан ортиқ битимлар имзоланган, 
бироқ УСТ аъзо-мамлакатлар олдига улар ўртасидаги савдода XXI аср 
бошларига келиб КЭЧни умумий бекор қилиш вазифасини қўймоқда.
Махсус, мантиқий ниҳоясига етказилган квоталаш усули иқтисодий 
санкция кўринишидаги эмбарго ҳисобланади. Бу усул бир мамлакат ѐки 
мамлакатлар гуруҳи билан савдо операцияларини бутунлай таъқиқлашни 
билдиради. Одатда сиѐсий мақсадларни кўзлаган ҳолда эмбаргони жорий 
қилиш бутун номенклатурадаги ѐки алоҳида гуруҳдаги товарлар экспорти ѐки 
импортини чеклашни назарда тутади. XX асрда савдони тартибга солишни 
бундай усулига етарли даражада мисоллар келтириш мумкин. БМТ қарорига 
кўра эмбарго сиѐсати Ироққа, қисман собиқ Югославия, Ливан, Эрон ва баъзи 
бошқа мамлакатларга нисбатан амалга оширилган.
 
Яширин протекционизм кўринишлари 
Жаҳон амалиѐтида ташқи савдони тартибга солишнинг нотариф усуллари 
ичида миқдорий ва молиявий усуллардан ташқари яширин протекционизм 
усулларидан фойдаланилади. Яширин протекционизм усуллари моҳияти 
жиҳатдан марказий ҳукумат ва ҳатто маҳаллий ҳокимият органлари томонидан 
ташқи савдо йўлига божхона табиатига эга бўлмаган турли туман тўсиқларни 
ўрнатишини англатади. Яширин протекционизм усулларининг кўпчилиги 
халқаро савдо мувофиқлаштирилган тамойилларини бузишнинг яққол 
намунасидир. 
Алоҳида мамлакат импорт ѐки экспортни бир томонлама чегаралашида 
фойдаланадиган яширин протекционизм усулларининг юздан ошиқ тури 
мавжуд. Бу усулларни тўртта катта гуруҳга ажратиш мумкин: 

Техник тўсиқлар; 

Ички солиқлар ва йиғимлар; 

Давлат харидлари доирасидаги сиѐсат; 

Маҳаллий компонентларнинг товар таркибида бўлишлигига талаблар. 
Техник тўсиқлар яширин протекционизм усули бўлиб, миллий техник, 
маъмурий ва меъѐрлар ҳамда қоидалар шундай ишлаб чиқиладики, улар 
товарларни ташқаридан олиб киришга тўсқинлик қилади. Техник характердаги 
тўсиқларнинг энг кенг тарқалганлари қаторига қуйидагиларни киритиш 
мумкин: 

---

59 

Миллий стандартларга риоя қилишни талаб қилиниши; 

Импорт маҳсулотни сифати ҳақида сертификат олинишини талаб 
қилиниши; 

Махсус қадоқлаш ва маркировкалашни талаб қилиниши; 

Маълум санитария ва гигиена қоидаларига риоя қилишни талаб 
қилиниши; 

Атроф-муҳитни ҳимоялаш бўйича тадбирлар ўтказишни талаб 
қилиниши; 

Мураккаблаштирилган 
божхона 
расмиятчиликларига 
риоя 
қилинишини талаб қилиниши; 

Истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоялаш тўғрисидаги қонунларга риоя 
қилишни талаб қилиниши ва ҳоказолар. 
Ички солиқлар ва йиғимлар (domestic taxes and charges) яширин 
протекционизм усули бўлиб, улар импорт товарнинг ички нархини кўтаришга 
ва бу орқали унинг ички бозордаги рақобатбардошлигини пасайтиришган 
йўналтирилгандир. Улар ҳам марказий ҳукумат, ҳам маҳаллий ҳокимият 
органлари томонидан жорий қилиниши мумкин. Импорт товарлардан 
олинадиган солиқлар жуда хилма хил, бу солиқлар тўғри солиқлар (қўшимча 
қиѐмат солиғи, акциз солиғи, сотишдан олинадиган солиқ) ѐки эгри солиқлар 
(божхонада расмийлаштириш учун йиғимлар, регистрация учун ва бошқа 
расмиятчиликлар учун йиғимлар, порт йиғимлари) бўлиши мумкин.
Давлат 
харидлари 
доирасида 
сиѐсат 
(state 
procurements) 
яширин 
протекционизм усули бўлиб, унга 
кўра 
давлат 
органлари 
ва 
корхоналардан фақат миллий 
ишлаб чиқарувчилар товарларини 
(бу товарлар импорт товарлардан 
қиммат бўлса ҳам) сотиб олиш 
талаб қилинади.
Маҳаллий компонентларнинг 
товар таркибида бўлишлигига 
талаблар 
(local 
content 
requirement) давлат сиѐсатининг 
яширин усули бўлиб, унга кўра 
ички 
бозорда 
сотиладиган 
пировард товарда миллий ишлаб 
чиқарувчиларнинг 
улуши 
қонуний 
равишда 
белгилаб 
қўйилади.